Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw minstirligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti ximiya texnologiya fakulteti organikaliq hám organikaliq emes ximiya kafedrasi

ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINSTIRLIGI
BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI XIMIYA TEXNOLOGIYA FAKULTETI
ORGANIKALIQ HÁM ORGANIKALIQ EMES XIMIYA KAFEDRASI
«Topıraq ximiyası» páninen
KURS JUMISI
Tema: « Topiraqtaǵi áhmiyetli elementler xarakteristikasi, migratsiyasi, mikro, makroelementler hám pedomorf elementler »

Orınlaǵan: 3-A Topıraqtanıw studenti Abdijapbarov Maxmud
Qabıllaǵan: doc. Dosanova Gulzar

Kurs jumısın pikirge Kurs jumısı pikirden
Tapsırılǵan sáne qaytarılǵan sáne
2022-j. 2022-j.

Kurs jumısı jaqlanǵan ___________ Komissiya aǵzaları:
sáne “___” _____2022 ^{(qolı) _____________________}
Baha “____” _________ ____________ ______________________
(qolı)
NÓKIS-2022
Mazmunı
I.KIRISIW……………………………………………………………………….
1.1 Topiraqtaǵi mikro elementler migratsiyasi ………………………………
II. TIYKARǴI BÓLIM…………………………………………………………


2.1 Topiraqtaǵi mikro hám makro elementler hám olardiń ximiyaliq qásiyetleri………………………………………………………………................
2.2 Topiraqtaǵi biogen hám pedomorf elementler …………………………..
JUWMAQLAW....................................................................................................
ÁDEBIYATLAR..................................................................................................


Kirisiw
Házirgi zaman topıraq ximiyası tiykarınan topraqlardıń quramı, dúzilisi, ózgeshelikleri,kelip shıǵıwı, rawajlanıwı hám de olardıń eń zárúrli kórsetkishleri bolǵan ónimdarliǵina tiyisli máselelerdi tekseredi hám topıraq ónimdarliǵin asırıw ushın zárúr ilajlardı islep shıǵıw menen shuǵillanadi. Pán-texnikanıń jedel rawajlanıwı menen baylanisli halda insaniyattıń átirap ortalıqqa tásiri kúsheyip baratırǵan usı waqıtta topıraqtıń ximiyalıq pataslanıwın qorǵaw XXI asirde de eń aktual máselelerden biri bolip qalıp atır.
Házirgi zaman topıraq ximiyasın tórt jónelisge bólip úyreniw múmkin. Olar: topıraq massası ximiyası ; topıraq processler ximiyası ; topıraq ónimdarliǵi tiykarları ximiyası ; topıraqtıń analitik ximiyası. Kórsetilgen hár bir jónelisdi bir qansha bólimlerge bóliw múmkin. Geyde topıraq massası ximiyasın topıraq analitik ximiyasına jaqınlastırıladı. Topıraq massası ximiyası kóp máselelerdi óz ishine aladı. Bular topıraqtıń ximiyalıq quramı haqqındaǵı táliymat fundamental áhmiyetke iye bolip, ol topıraqtaniwdaǵi qálegen máselelerdi óz ishine aladı. Házirgi waqıtta topıraqtaniwshilar tárepinen genetikalıq hám geografiyalıq jónelisler boyinsha úlken maǵlıwmatlar toplanǵan. Topıraqtıń ortasha elementar quramı jaqsı anıqlanǵan, genetikalıq qatlamlardıń quramı, elementler quramınıń tiykarǵı topıraq tipleri profili boylap ózgeriwi nizamlıqları, sonıń menen birge, makroelementler (Si, Al, Ca, Mg, K, P, Cl, C) den tısqarı, 25 mikroelementler de anıqlanǵan. Zárúrli biogen elementlerdiń topıraqtaǵı rezervi anıqlanǵan. Bul maǵlıwmatlar topıraq genezisine tiyisli sorawlarǵa juwap tabıwda ósimliklerdiń azıq elementler menen támiyinleniwi hám landshafttıń aziq zatlarǵa bayliǵi haqqındaǵı kóp jıllıq maǵlıwmatlar, sonıń menen birge, landshaft jaǵdayın bahalaw, texnogenez tásir etpegen yamasa texnogenez tásiri astında ózgergen landshaftlarǵa ataq beriwde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Bir qatar topıraq komponentleri ushın identifikaciyalawdıń juqa dispers minerallar, ańsat eriwsheń duzlar, gumusliq zatlardaǵi arnawlı gruppalar, birpara arnawlı bolmaǵan organikalıq birikpeler usılları islep shıǵılǵan.
Topıraqtaǵı ximiyalıq elementlerge tiyisli kóplep monografiyalar daǵaza etildi. Bul bolsa kóp ǵana zárúrli máselelerdi sheshiwde úlken járdem beredi.
Topıraq gumusi haqqındaǵı maǵlıwmatlar, tiykarınan, eki jónelisde úyrenilgen:
birinshisi-topıraq payda etiwshi faktorlar hám topıraq genezisi,
ekinshisi -arnawlı gumus kislotalardıń reaksiyaǵa kirisiw qábileti hám sturukturasi haqqındaǵı jónelisler bolıp tabıladı.
Gumusdiń toparı hám fraksion quramı topraqlardıń xarakteristikası genetikalıqasin islep shıǵıwda zárúrli kórsetkish bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta gumusdiń gruppalıq hám fraksion quramı hám de sińirilgen tiykarlar quramı tek topraqlar ushın tán ózgeshelik dep esaplanadı. Usılar menen bir qatarda topraqlar daǵı organikalıq elementlerdıń reaksiyaǵa kirisiw qábileti de talay jetilisken úyrenilgen. Fizikalıq ximiyalıq usıllar járdeminde gumus kislotalar menen zárúrli metallar reaksiyası, gumus elementlardaǵı minerallardıń adsorbtsiyalaniwi, olardıń óz-ara baylanısları tábiyaatı da talay jaqsı úyrenilgen
Topıraqtı ximiyalıq kóz qarasliq názerden úyreniw bárinen burın onıń ónimlilik dárejesin asırıwǵa qaratiliwi dárkar. Buǵan baylanıslı ilimiy jumıslar kóp. Biraq olar házirde anıq bir sistemaǵa mútáj. Hár bir pán óz teoriyası, stilistikasi hám tariyxına iye bolǵanı sıyaqlı topraqlar ximiyası da óz tariyxına iye. Bul tariyx óz gezeginde tikkeley topıraq qásiyetleri, onıń sapa belgisi menen baylanıslı bolıp, topıraq fazalarınıń ximiyalıq quramı, processleri hám olardı basqarıw jolların úyrenedi. Topıraq ximiyasınıń úyreniliw tariyxı áyyemnen baslanǵan bolıp, ol óz ishine bir qansha dáwirlerdi aladı.
Birinshi dáwir- topıraq ximiyası tarawindaǵi tájiriybeler, bilimler toplanıw dáwiri bolıp, awıl xojalıǵında islep shıǵarıw rawajlanıwı menen rawajlanip barǵan. Bul dáwirde barinen burın topraqlardı ximiyalıq usıllar menen jaqsılaw ushın arnawlı elementlar isletilgen. Mısalı, eramızdan aldın Oraylıq Amerkada mergal topıraq kislotalıliǵın tómenletiw ushın qollanǵan, Oraylıq Aziya mámleketlerinde bolsa jerge eski diywal qaldıqları hám organikalıq tógin salınǵan.
Áyyemgi Grek alımı Feofrast gleyli, qumli topraqlar menen birge shor topraqlardı ajratgan. Aristotel teńiz suwin topıraqtan ótkennen keyin dushshı bolıwı tuwrısında jazǵan edi. Bul bolsa topıraq ózine málim muǵdarda qanday bir elementler hám birikpelerdi sińirip alıwınan derek beredi. Keyinirek topıraqtıń bul ózgesheligi sıńırıw qábileti atın aldı.Kebir jerge urıq shashiw ónim bermeydi, miynetiń biykar ketedi, yaǵnıy jaqsılıqtı bilmegen kisige jaqsılıq qılıw kebir jerge urıq shashıw menen birdey bolıp tabıladı, dep «Kabusnama»da biykarǵa aytılmaǵan.Shor topraqlardıń bar ekenligi hám olardıń ashshılıǵın óz dáwirinde P. Vergilliy de jazıp qaldırǵan. Rim filosofi Tit Lukretsiy Gereń eramızdan aldınǵı 99 -55 jıllarda “Deneler tábiyaati” atlı poemasinda topraqlardıń sıńırıw qábiletin júdá obrazlı etip jazıp qaldırǵan. Oniń jaziwina kóre, teńiz suwi topıraq qatlamları arqalı ótip barıp suw háwizlerine quyilsa dushshı hám mazalı boladı, bunda suw ózin ashshı bólegin topıraq astında, onıń tegis emes jererinde qaldıradi jáne bul ashshı ańsatǵana topıraqtıń tegis emes jerlerinde jabısıp qaladı. Tut Lukretsiydiń bul pikirlerinde házirgi zaman pán tili menen aytılatuǵın ionlar almasınıwı qásiyetleri boljaw etilgen.Angliyalıq filosof, naturalist F. Bekon (1561-1626 ) jigirma 'idisǵa topıraq salıp, olardan teńiz suwın izbe-iz ótkerip dushshı suw alıwǵa eristi. Bul álbette topıraqtıń sıńırıw qábiletine tayanǵan dáslepki tájiriybe edi. Angliyada 2000 jıl aldın tógin jol menende margeldiń bir qansha tiplerine xarakteristika berilgen hám odan topıraq ónimliligin asırıw maqsetlerinde paydalanılǵan.
Rim naturalisti Pliniy Starshi qumli margeldi ızǵar topraqlarda, maylı margeldi bolsa quriq topraqlarda paydalanıw jaqsı nátiyje beredi dep usınıs etedi. Ol hátte hár ekewin de aralastirip hám olrǵa organik tógin qosip jerge saliw jaqsi nátiyje beriwin aytadi.
2. Tiykarǵi bólim

• 
  2.1 Topiraqtaǵi mikro hám makro elementler migratsiyasi
  
• 
  Elementler migratsiyasi — Jer qabıǵı hám maydanında ximiyalıq elementlerdiń óz jayın ózgertiwi hám qayta bólistiriliwi. Bul termindi pánge A. Ye. Fersman kirgizgen (1923). Elementler migratsiyasi suyıq faza (eritpeler, gidrotermal eritpeler, jer astı hám jer maydanın daǵı suw), gáz tárizli faza (vulkan gázlerı hám fumarollar, mineral bulaqlar hám neft kánleri gázlerı ) hám qattı fazada (diffuziya hám qayta kristallaniw nátiyjesinde) júz beriwi múmkin. Qattı jaǵdayda ximiyalıq elementler, tiykarınan, mexanik jol menen (to'gilip túsiwi, suw aǵısları, shań tozan hám basqalar ) kóshedi. Suwlı eritpelerde elementler ionlar, molekulalar hám kolloid bólekler formasında, gázlerde bolsa molekulyar hám aerozollar formasında jıljıydı. Migratsion ózgeshelik túrli elementlerde túrlishe bolıp, ximiyalıq birikpelerdiń quramına hám elementlerdiń qanday fizikalıq sharayatta kóshiwine baylanıslı. Elementler migratsiyasi nátiyjesinde ximiyalıq elementlerdiń ayırımları shashılıp, tarqalıp ketedi, qalǵanları bolsa toplanadı hám kóbinese sanaat áhmiyetine iye kánler payda boladı. Intensiv Elementler migratsiyasi metasomatizm, teńiz háwizlerinde ximiyalıq differensiatsiya hám basqa processlerde gúzetiledi. Sırtqı processler tásirinde bolatuǵın elementler migratsiyasida biogeoximiyaliq processler úlken ról oynaydı. Paydalı qazilmalardi geoximiyaliq usıllar járdeminde qıdırıwda Elementler migratsiyasi nizamlıqlarına tiykarlanıladı.
  
• 
  Háreket formalarına qaray A. I. Perelman migratsiya túrlerin tómendegishe bolıwdı usınıs etedi:
  
• 
  
• 
  1) mexanik migratsiya;
  
• 
  2) fizikalıq-ximiyalıq migratsiya;
  
• 
  3) biogen, yaǵnıy tiri organizmler iskerligine baylanıslı bolǵan migratsiya;
  
• 
  4) texnogen, yaǵnıy sotsial processlerge baylanıslı migratsiya.
  
• 
  Topraqlardıń landshaftların geoximiyaliq klassifikaciyası tiykarınan atomlar biologiyalıq aylanba háreketine, suw, mexanik hám basqa túrdegi migratsiyaga tiykarlanadı. Arid ıqlımlı, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq rawajlanǵan regionlarda, ásirese, Ózbekstan mısalında alatuǵın bolsaq, paxtashılıq hám ol menen bir qatarda oǵan uyqas keliwshi ósimlik túrlerin egiw, ósiriw jaqsı jolǵa qoyılǵan. Migratsiya tipi, element aylanıwı, elementlerdiń suwǵarılatuǵın zonalarda suwǵarilmaytuǵin regionlarǵa kóre bir qansa basqasha júz beredı. Ftordan tisqari gologenlerdiń háreketsheńligi Polinov diń migratsiya qatarina kóre kúshli esaplanadi. Ásirese, olardiń bul qásiyeti dasht hám shól úlkelerinde hawa, suw, topiraq hám ósimliklerde jaqsi kórinis beredi.
  

• 
  

Elementler migratsiya qatari	Migratsiya qatari qurami	Migratsiya qatar úlkenligi
Kúshli	CL,Br,J,S	2n*10
Háreketsheń	Ca,Na,Mg,K	n
Inert hám kúshsiz háreketleniwshiler	SiO2 (silikatlar)	n*10-1
Ámelde háreketsizler	Fe,Al,Ti	n*10-2
Háreketsheń	Si(kvars)	n*10-00

Suwdaǵı migratsiya koeffitsenti hám migratsiya intensivligine kóre galogenler aldınǵı orınlardı iyeleydi. Olardıń bul ózgesheligi topıraq -ıqlımlıq jaǵdayǵa baylanıslı emes. Awıl xojalıǵı eginleri menen bánt bolǵan jerlerde galloidlardiń házirgi jaǵdayı hám migratsiyani úyreniw hám de olardıń háreket usılların jaratıw tiykarǵı máselelerden biri esaplanadı. Bul elementler migratsiyasiga hám de suw hám suw háwizleriniń ximiyalıq quramın qáliplesiwine kóplegen tábiy faktorlar tásir etedi. Galogenlerdiń radyial migratsiyasinda olardıń háreketi sizot suwi — topıraq — ósimlik jáne onıń hákisi jaǵdayında ótedi. Buǵan baylanıslı Ro'jov, Zinina niń jumısları bólek itibarǵa iye bolıp, ol jaǵdayda topıraq eritpesiniń konsentraciyası jáne onıń quraytuǵın xlordiń ósimlikke tásiri, ondaǵı háreketi úyrenilgen.Galloidlardiń radial migratsiyasi topıraq eritpesiniń konsentraciyasınıń artiwı jasalma asırıw jolı menen, yaǵnıy otlaqlı saz topraqlarına sorlaq qosıw tiykarında erisilgen. Ol jaǵdayda xlor ionı tiykarında shorlanıw 0, 01; 0, 03; 0, 06, sonday eken 0, 01 den 0, 06 % ge jetkizildi. Tájiriybe vegetatsion ıdıslarda ótkerilgen bolıp, onıń nátiyjesine kóre xlor ionı ósimliktiń dáslepki rawajlanıw fazalarında g'oza japiraǵinda 2-2, 5% ge shekem tóplanǵan. Keyingi fazalarda bolsa toplanıw jedelligi keskin azayǵan. Mına nárseni ayrıqsha atap kórsetiw kerek, loteral hám radial migratsiya qanday hám qay jerde júz bolıwınan qaramastan element aylanıwında qatnasadı. Bul element aylanıwında Galogenlerdiń derekleri bolıp, shor kól, teńizler, dárya suwi hátte shorxaqlardıń ózleri de bóle aladı. Bul dereklerden materiallıq agro landshaftlarǵa túskennen keyin galogenler, altıngúgirt hám basqa elementlerdi hár túrlı tip hám túrdegi migratsiyalari júz beredi. Migratsiya procesi óz gezeginde topıraq hám basqa landshaft bloklarınıń qatar qásiyetlerine baylanıslı boladı. Landshaftlarda galogenler hám basqa metallardi hám de metall emeslerdiń tiykarǵı konsentraciyalawshi geoximiyaliq barerler esaplanadı.Geoximiyaliq aǵıslardıń quramı, háreket tezligi baryerdegi fizikalıq-ximiyalıq jaǵdayina hám tábiy hám de texnogen tábiyatqa iye bolǵan elementlerdiń qásiyetlerine baylanıslı. Geoximiyaliq barerlerden elementlerdiń jıldamlıǵı páseyedi hám uslanıp qaladı.

• 
  Kópshilik geoximiyaliq landshaftlarda ushraytuǵın barerlerdi A. I. Perelman (1976 ) tómendegi tiplerge ajıratıwdı usınıs etedi.
  
• 
  1. Biogeoximiyaliq barerler bolıp, ol jaǵdayda qatar makro hám mikroelementler uslanıp qaladı.
  
• 
  2. Fizikalıq — ximiyalıq barerler bolıp, oksidleytuǵın, qaytarıwshı, sulfidli, sulfat — karbonatlı, sıltılı, ashqıltım, puwlaniwshi adsorbitsiyalawshi, termodinamik kórinislerge iye.
  
• 
  3. Mexanik barerler
  
• 
  4. Geoximiyaliq barerlar.
  
• 
  Bir zatti atap aytıw kerek, hár bir tipdegi yamasa kórinistegi barerlerde anıq bir túrdegi elementler assotsiatsiyasi toplanadı, yaǵnıy ózleriniń jıldamlıǵın joǵaltadı.Glazovskaya M. A. (1981) maǵlıwmatlarına kóre, geoximiyaliq barerler elementler landshaftlardıń shegaralarına, yaǵnıy óz-ara kontaktda bolǵan jaylarına tuwrı keledi. Bul túrdegi barerlerge batpaqlıq penen quriqlıqtıń tutasǵan jerlerı, shorxaqlardiń suwǵarılatuǵın topraqlar menen tutasǵan maydanları tuwrı keledi. Maydanlı geoximiyaliq barerler úlken maydanlardı iyelep, uzaq-uzaqqa sozılıwı múmkin. Pútkil bir aymaqlardı quraydı.Topiraq payda qiliwshi jinislar hám topiraqdiń qurami hár qiyli úlken-kishilikdegi bóleksheler,solardan birlemshi minerallardiń iri dáneshelerinen tartip,mikronlar menen ólshenetuǵin eń mayda kalloid bóleksheleri toplamina quralǵan. Jinislar hám topiraqlardaǵi ólshemli ayriqsha bóleksheler mexanikaliq elementler delinedi. Kelip shiǵiwina kóre mexanikaliq elementler: mineral, organik hám organo-mineral bólekshelerden ibarat. Bul bóleksheler taw jinislariniń bólekshelerinen ayirim (birlenshi, ekilemshi) minerallar, shirindi elementler hóm organik hám de mineral elementlerdiń óz-ara tásirleniwinen payda bolǵan zatlardan quralǵan. Mexanikaliq elementler topiraq hám jinislarda ayriqsha halda (qum) hám hár qiyli atruktura bólrkshelerine birikken tárizde boladi.
  
• 
  Mexanikaliq elementlerdi quramliq aniqlawǵa mexanikaliq analiz dep ataladi. Mexanikaliq elementlerdiń qósiyetleri,olar ólshemine kóre ózgerip turadi. Ólshemi hám qasiyetleri bir-birine jaqin bóleksheler ódetde fraksiyalarǵa birlestiriledi. Bóleksheler úlken-kishiligine qarap fraksiya grippalariniń klassifikatsiyasi islep shiǵilǵan. Házirgi kúnde N.A Kachiniskiy usinis etken mexanikaliq elementler klassifikatsiyasi kóp isletiledi.
  
• 
  

2.2 Topiraqtaǵi mikro hám makro elementler hám olardiń ximiyaliq qásiyetleri.
Topıraqta jańa payda bolǵan, shógip qalǵan Fe (OH) 3 jáne onıń analoglari kristallanbaǵan jaǵdaylarda boladı. Temirdiń oksid hám gidroksidli mineralları topıraqtı qattı bóleksheler ústin plyonka jol menen de oraw qásiyetine iye bolıp, kóbinese topıraq reńin belgileydi yamasa oǵan tásir etedi. Kolloid bóleksheleriniń de maydan zaryadına, ion almastırıw qábiletine tásir etedi. Temirli basqa minerallardan siderit FeCO3, pirit FeS2, vivianit Fe3 (PO4) 2 8 H2 O lardi topıraq quramındaǵı muǵdarın, rólin úyreniw úlken áhmiyetke iye boladı.
Bulardan tısqarı, temirdi gumus elementler menen payda etgen kompleksleri hám adsorbtsion birikpeleri hám de simpleksleri de bar bolıp tabıladı. Topıraq payda bolıw procesi baǵdarı hám basqalar genetikalıq qatlamınıń quramındaǵı temir muǵdarına qaray biliw múmkin.
Temir minimal muǵdarı 0, 5% átirapında torfli, qumli topraqlarǵa tuwrı keledi. Qara topraqlarda, toǵayzarlardiń gúńgirt topraqlarında 3-5%. Boz topraqlarda, suwǵarılatuǵın otlaqlı topraqlarda 11-12% átirapında temir boladı. Temir topraqlar ushın zárúrli komponentlerden biri esaplanadı. Topraqlardı kespelerinde temir elementi jaǵdayina qarap hár qiyli tipte tarqaladı. Onıń muǵdarı qara topraqlarda, eger gumussiz, karbonatsız topıraq ushın anıqlansa turaqlı boladı. Bunday topıraq kespesin temirge salıstırip alatuǵın bolsaq, differentsiatsiyalanǵan kespeler qatarına kiredi.Kópshilik topraqlarda temirdi alyuvial-illyuvial yamasa akkumulyativ, elyuvialilyuvial tipdegi bólistiriwlerin baqlaw múmkin. Mısalı bul túrdegi temirdiń tarqalıwı yamasa bólistiriwin podzol topraqlarda kóriw múmkin. Bunday topraqlardıń alyuvial qatlamlarında temir muǵdarı keskin azayǵan, illyuvial yamasa akkumulyativ qatlamlarında bolsa kóbeygen boladı. Temir topıraqta hár qiyli muǵdarda, hár qiyli kóriniste ushraydı. Temirli birikpeler toplanǵan jerler gúńgirt, sarı, qızıl, qızg'ish reńlerde boladı. Tábiyatta sap temir, marganetsli temir, gumusli, gumus marganetsli konkretsiyalarda temir 10 - 25% ge shekem boladı. Temirdiń topıraq qatlamlarında toplanıw qásiyetine kelsek, bunı túsiniw qıyın emes. Onıń 2 valentli oksid forma daǵı birikpeleri salıstırǵanda eriwsheń bolıp, topıraq kespesinde suwǵarılatuǵın suw yamasa basqa suw tásirinde ańsat háreket etedi. Aeratsiyaǵa salıstırǵanda jasi, yaǵnıy kislorod jetkilikli bolǵan sharayatlarda 2 valentli Fe 3 valentli birikpege aylanıp háreketsiz bolıp qaladı. Topıraqta bunday jaǵdaydı baqlaw múmkin. Fe:Mn qatnası topıraq qatlamlarında bir qiyli emes. Ústki qatlamlarda bul koefficient temir paydasına bolsa, tómen qatlamlarǵa barǵan sayin Mn muǵdarı artıp baradı. Topıraq quramındaǵı temirli trubkalar ádetde úsh valentli temir birikpelerden ibarat. Temirdiń bul birikpeleri kóp toplanǵan jeri qara kórinisinde kapilyar sızıq (kayma) regionina tuwrı keledi. Sonday hallar boladı, qara qatlam bir pútkil kúshli temirli qatlamǵa aylanıwı múmkin. Bunday qatlamlardıń payda bolıwına sebep kóp bolıp, olardan biri jaǵa daǵı sizot suwiniń terassalardan, suw ayırǵıshlardan keliwi hám de olar 500-600 mg temirdi ıyelewi bolıp tabıladı. Qayırǵa kelgen temir kontsentratsiyası taǵı artadı.
Anaerob sharayatındaǵı temir aeratsiya kúshli bolǵan, yaǵnıy aerob jaǵdayǵa túsip III valentlikke aylanadı, nátiyjede shógip qaladı.
Mına nárseni ayrıqsha atap kórsetiw zárúr, topıraq ámeliy tárepten Mendeleev elementler dáwirlik sistemasındaǵı derlik barlıq elementlerdi ózinde sáwlelenlendiredi.
Topıraq óziniń element quramı hám muǵdarları tárepinen óz-ara hám landshafttı basqa bloklarınan parıq etedi. Tiri organizmler tiykarınan organogen elementlerinen dúzilgen olardıń tiykarǵı massasın C, N, N, O, P, S quraydı, mineral komponentler bolsa salıstırǵanda az muǵdarda kiredi.
Individual minerallar ádetde bir neshe elementten ibarat boladi. Oksidler eki, silikatlarga 5-11 ge shekem, duzlar 2-5 elementlerden dúziledi. Ádetde topıraq quramındaǵı barlıq elementler zárúrli esaplanadı. Bul kórsetkish topıraqtı birinshi parq etiwshi ózgesheligi bolıp tabıladı. Topıraqtıń ekinshi ózgesheligi ondaǵı uglerod hám kremniy muǵdarınıń joqarılıǵı bolip bul óz gezeginde
topıraq payda boliwindaǵi ósimlik hám taw jinisiniń rólin kórsetedi. Bunda uglerod tiykarınan organikalıq element, yaǵnıy ósimlik hám haywanat dúnyası qaldıǵinan topıraqta payda boladi. Kremniy topıraqtı payda qilatuǵin tiykarǵı elementi, topıraqtıń úshinshi parq etiwshi belgisi topıraq quramındaǵı elementler júdá az muǵdardan bir neshe kóp procentkeshe boliwi múmkin. Topıraqtıń kespe dúzilisindegi element quramında kúshli differensial organogen, elyuvial hám karbonatlı qatlamlarda boladi.
Gipslı, arzikli topraqlarda gips hám arzikli qatlam málim tereńlikte, bir tegisde bolsa, bunday topraqlardıń sol qatlamları ústinde qatar elementler akkumulyatsiyalanadi. Elementlerdiń muǵdarlıq kórsetkishlerin terbelis araliǵi túrli-túrli boliwina qaramastan hár bir element ushın naǵız ózi topıraqqa tán bolǵan tipik konsentraciyaları (Orlov, 1992) Si-26 -44, Al-1-8, Fe-0, 5-6, Ca-0, 3-5, K-0, 2-3, Na- 0, 2-2, Mg-0, 1-2, Ti-0, 2-0, 5, Mn-0, 01-0, 3, Co-0, 5-4, N-0, 05-0, 2, P-0, 02-0, 1, S-0, 02- 0, 2, H-0, 04-0, 2 bar. Kópshilik jaǵdaylarda topıraq quramındaǵı elementler muǵdarı 0-50 sm yamasa 1 metr qalıńlıqlar ushın ortaliq esaplanadı. Tiyisli maǵlıwmatlardı bir metr qalıńlıqtaǵı topıraqqa salıstırǵanda esaplaw stilistik tárepten júdá tuwri emes. Lekin shama menen ortasha maǵlıwmatlardı alıw ushın isletiw múmkin. Ásirese bul ortasha gilli, korbanatli, gumusli qatlamlar, bólek ayriqsha ajralıp turatuǵın topraqlarda úlken aljasıqlarǵa alıp keledi.
Elementler muǵdar hám quram tárepten topıraqtıń granulometrik quramına da baylanisli. Hár túrlı granulometrik quramǵa iye bolgan topraqlarda bul kórsetkishler dehár túrlı boladi. Mısalı : kremniy muǵdarları joqarıdaǵı topraqlar ushın 21, 5-43, 7%,alyuminiy muǵdarlıq kórsetkishleriniń shayqalıwı bolsa 6, 4-14%, temirdiki bolsa 3-11, 5% ni quraydi.
Hár qanday topıraqtıń element quramı topıraqtı granulometrik quramı, genezisi hám de sol elementtiń qásiyetlerine hám basqalarǵa baylanisli. Mısalı: jeńil topraqlarda kremniy muǵdarı kóp bolip qalǵan elementler muǵdarı azayadı, bunday topıraq massasınıń tiykarǵı bólegin Si02 quraydı. Anorganik uglerod muǵdarı bolsa juwılmaytuǵın, karbonatlı jınıslar ústinde payda bolǵan topraqlarǵa (bo‗z) tán. Altıngúgirt muǵdarı da anorganik uglerod sıyaqlı boladi, yaǵnıy juwılmaydı,gipslı topraqlarda kópshilikdi quraydı. Bul tarawda qızıl topraqlar basqalardan keskin parıq etedi, yaǵnıy ol jaǵdayda kremniy muǵdarı keskin azayadı, kerisinshe alyuminiyli hám temirli elementlar kóbeyedi. Topıraq penen ana jınıslardı salıstıratuǵın bolsaq topıraq gumus hám ol menen birge akkumulyatsiyalanatuǵin C, N, N, O, P, S bioelementlerge bay. Mineral elementler Fe, Al, Ca, Mg, K, Na hám basqa tiri janzat daǵı naslden naslge ótiw sıyaqlı ana jinsdan topıraqqa ótken, sol sebepli olardı topıraqtaǵı muǵdarı menen ana jinsdagi muǵdarları arasında parqi kem. Topıraqtaǵı CaCO3, CaSO4, MgSO4, NaCl, NaHCO3 sıyaqlı ápiwayı duzlar arnawlı qatlamlarda toplanadi hám juwılatuǵın suw tártibine iye topraqlarda juwılıp ketedi. Ádetde bulardıń topıraqtaǵı orni sol topıraqtıń suw tártibi menen bekkem baylanisli boladi. Topıraq payda etiw processinde elementler hám elementlardıń differensiyasi tek vertikal, yaǵnıy genetikalıq qatlamlarda ǵana bolmasdan gorizontal jónelislerde de júz beredi. Topiraq payda boliw protsesleriniń bariwi ushin júda úlken energiya sariplanadi. Topiraqda toplanatuǵin energiyaniń kerekli hám zárur manbayi – quyash radiyatsiyasi esaplanadi. Jer betindegi quyashdan hár jili shama menen 21.10 Joul issiliq aladi. Bul energiyaniń tiykarǵi bólegi qurǵaqliq betindegi iǵalliq hám okeanlar suwiniń puwlaniwi ushin hám de atmosfera menen jer beti arasinda júz beretuǵin issiliq almasiniwi, yaǵniy oqlim hám okean aǵimlariniń rawajlaniwi ushin sariplanadi. Jasil ósimlikler fotosintez ushun tek ǵana 0-5 den 5 % ge shekem quyash energiyasin ózlestiredi.V.R Volovus diń kórsetiwine qaraǵanda, tábiyiy sharayatta topiraq payda boliq protsesleri ushin sariplanatuǵin quyash energiyasi derlik radiatsiya balansi, tómen iǵallaniw (jawin muǵdariniń puwlaniwina tómenligi) hám biogeosenozdiń biologik aktivligi menen belgilenedi.

2.2 Topiraqtaǵi biogen hám pedomorf elementler

Tiri organizmdegi turmıslıq processlerde tikkeley qatnasiwshi yamasa sol elementlar quramına kiretuǵın elementler biologiyalıq aktiv yamasa biogen elementlerdep ataladı. Biogen elementlerdiń klaslaniwi olardıń elektron dúzilisi,organizmdegi muǵdarı, atqaratuǵın wazıypalarınıń áhmiyeti hám basqa qatar túsiniklerge tiykarlanǵan bolıp tabıladı. Biogen elementler elektron dúzilisi boyınsha s, p hám d elementlerge ajratıladı.Organizmdegi muǵdarı boyınsha biogen elementler tómendegishe klaslarǵa ajiratiladi:
Makrobiogen elementler- organizmdegi ulıwma muǵdarı 1% hám odan artıq bolǵan elementler. Bularǵa O, C, H, N, Ca, P misal boladı ;
Oligobiogen elementler-organizmdegi muǵdarları 0, 011% ni quraytuǵın elementler. Bunday elementlerge Mg,Fe, K, Na, Cl, S kiredi;,
Mikrobiogen elementler- organizmdegi muǵdarı 0, 01% ten kishi bolǵan elementler bolıp tabıladı (Au, Se, Bi, Hg,Br, I hám basqalar ). Elementlerdiń bunday klaslaniwi gey para jaǵdaylarda shártli esaplanadı. Buǵan sebep insan jasap atırǵan átirap ortalıqtaǵı elementlerdiń muǵdar úlesleriniń ayırmashılıǵı bolıp tabıladı. Mısalı ortalıqta nikel muǵdarı artıq bolsa, onıń organizmindegi úlesi hám joqarı boladı. Bul bolsa óz gezeginde onıń mikrobiogen elementlerge sáykes keletuǵın muǵdarlarǵa shekem etip barıwǵa hám sonday eken, klaslaniwiniń ózgeriwine sebep boladı.
Topıraqta turaqli hawa almasınıw hallarında nitrifikatsiya procesi kúsheyedi. nátiyjede ammoniy nitratlarǵa transformaciyalanadı, organikalıq elementlardıń mineralizatsiyasi processinde de nitratlar ónimli boladi. Suwǵariatuǵin jerlerdi uzaq suwǵariw hám tóginlew nátiyjesinde de topıraqta nitratlar toplaniwi hám nitratlı shorlaniwdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Gey para jaǵdaylarda nitratlarǵa bay topraqlarda ósip atirǵan ósimlikler nitratlardıń ruxsat etilgen kontsentratsiyasınan da kóp sińirediler. Ósimlik tikkeley nitratlar hám ammoniy forma daǵı azotti NO3-, NH4+kórinisinde aladı. Geyde bolsa tómen molekulyar awirliqqa iye bolǵan aminokislotalardı da alıwı múmkin. Topıraqta mineral azot muǵdarı azliǵi ushın tiykarǵı azot rezervi rólin organikalıq elementler óteydi. Topıraqtaǵı azot mobilizatsiya, amonifikatsiya, nitrifikatsiya processlerin óz basınan keshiredi. Organikalıq elementlerdiń ximiyalıq yamasa bioximiyalıq transformaciyası nátiyjesinde mineral forma daǵı azottiń ónimli boliw processlerine onıń mobilizatsiyasi dep ataladı.
Eger topıraqtaǵı azot mobilizatsiyasin esapqa alsaq, ol halda podzol topraqlar daǵı azot 50-60 jılǵa, qara topraqlar daǵı azot 300-400 jılǵa, boz topraqlar daǵı azot bolsa 30 -40 jılǵa jetiwi múmkin. Sonı esten shıǵarmawimiz kerek, topıraqtaǵı barlıq azot mobilizatsiya etilse, ol jaǵdayda topıraq quramındaǵı gumus bóleklenip tamam boliwi kerek. Bunıń menen bir qatarda topıraq óziniń qatar unamlı qásiyetlerin joǵaltdi. Temir elementli topıraqtaǵı muǵdarı tárepinen 4 chi o‗rinda kislorod, kremniy, alyuminiylerden keyin turadı. Bul qásiyeti, hámme topıraq ushın da tuwri kelebermeydi. Qumlaq topraqlarda tórtinshi orinǵa kaliy shıǵadı, karbonatlı topraqlarda bolsa Ca temirden kóp boladi. Temirdiń jer postinan ortasha muǵdarı 5, 1% bolsa, gey para kónda 50-60% boladi. Hátte sap túyme temir de ushraydı. Sap tuwma temirdiń genezisi meteoritlarga júrgizedi. Temir kópshilik baslanǵısh gili minerallardı kristall torına kiredi. Temir gidroksidlar, sulfidlar, fosfatlar, korbanatlardi payda ete aladı. Temir kópshilik silikatlar quramına da kiredi. Temir jáne onıń birikpeleri topıraq ónimdar bolpiwi processinde aktiv funktsiyalardı atqarıw etedi. Temir olivin, amfibollar, aktinolit, epidot, granat hám basqalar quramına kiredi. Bólek biotit, vermikulit, glakuonit hám basqalar quramında da ushraydı. Temirdiń oksid hám gidroksidleri qatarına getit a-FeOOH, lepidokrokit -
FeOOH, ferrgidrit 5 Fe2 O3•9 H2 O, gematit a-Fe2 O3, magnetit Fe3 O4, magemit Fe2 O3, hám basqalar kiredi.
Magemit magnetitdiń oksidleniwinen ónimdar boladi. Topıraqta jańa ónim bolgan, shógip qalǵan Fe (OH) 3 jáne onıń analoglari Kristallanbaǵan jaǵdaylarda boladi. Temirdiń oksid hám gidroksidli mineralları topıraqtı qattı bóleksheler ústin plyonka jol menende oraw qásiyetine iye bolip, kóbin ese topıraq reńin belgileydi yamasa oǵan tásir etedi. Kolloid bóleksheleriniń de maydan zaryadına, ion almastırıw qábiletine tásir etedi. Temirli basqa minerallardan siderit FeCO3, pirit FeS2, vivianit Fe3 (PO4) 2 8 H2 O lardi topıraq quramındaǵı muǵdarın, rólin úyreniw úlkenáhmiyetke iye boladı.
Bulardan tısqarı, temirdi gumus elementler menen payda etgen kompleksleri hám adsorbtsion birikpeleri hám de simpleksleri da bar bolıp tabıladı. Topıraq ónimdar boliwi procesi jónelisi hám basqa da genetikalıq qatlamınıń quramındaǵı temir muǵdarına qaray biliw múmkin. Temir minimal muǵdarı 0, 5% átirapında torfli, qumli topraqlarǵa to‗g‗ri keledi.Qara topraqlarda, toǵayzarlardiń qońir topraqlarında 3-5%. Boz topraqlarda,Suwǵarilatuǵin otlaqli topraqlarda 11-12% átirapında temir boladi. Temir topraqlar ushın zárúrli komponentlerden biri esaplanadı.
Topraqlardı kespelerde temir elementli jaǵdayina qaray hár qiyli tipde tarqaladı. Onıń muǵdarı qara topraqlarda, eger gumussiz, karbonatsız topıraq ushın anıqlansa turaqlı boladi. Bunday topıraq kespesi temirge salıstırǵanda alatuǵın bo‗lsak, differentsiatsiyalangan kespeler qatarına kiredi.Kópshilik topraqlarda temirdi alyuvial-illyuvial yamasa akkumulyativ, elyuvial ilyuvial tipdegi bólistiriwlerin baqlaw múmkin. Mısalı bul túrdegi temirdiń tarqalıwı yamasa bólistiriwin podzol topraqlarda kóriw múmkin. Bunday topraqlardıń alyuvial qatlamlarında temir muǵdarı keskin azayǵan, illyuvial yamasa akkumulyativ qatlamlarında bolsa kóbeygen boladi. Temir topıraqta hár qiyli muǵdarda, túrli kórinisde ushraydı. Temirli birikpeler toplangan jerler qońir, sarı, qızıl, qızgish reńlerde boladi.
Adam organizminiń toqımalarında hám aǵzalarında makro hám de mikroelementlar túrli muǵdarda topianadi. Kópshilik mikro- elementler suyek, bawır hám muskul toqımaarida jıladı. Bul aǵzalar organizmdiń mikroelementlar saqlawshı rezervleri esaplanadı. Elementiar málim a'zoga salıstırǵanda beyimlik kórsetedi hám olardıń konsentraciyası joqarı boTadi. Ekenin aytıw kerek, rux — as qazan astı bezinde, yad qalqansimon bezde, ftortish emalida, aluminiy, mishyak, vannadiy shash hám tırnaqlarda, kadmiy, sınap, molibden búyrekte, qaiay ishekto'qimalarida brom, marganes, xrom gipofiz bezinde jıladı. Birpara makro- hám mikroelementlarning adam organizminde jaylanıwı tómende suwretde keltirilgen. Organizmde mikroelementlar bogTeńgen halda da erkin ion jaǵdayında da ushraydı. Kremniy, atuminiy, mıs hám titan bas mıy toqımalarında belok kompleksleri quramında, marganes bolsa ion formasında bolıwı anıqlanǵan. Topiraq payda boliw protseslerinde júzege keletuǵin hám topiraq gorizontlarinda toplanatuǵin hár qiyli kórinis hám ximiyaliq quramli elementlerge jańadan payda bolǵan jaralmalar dep ataladi. Topiraqda baratuǵin fizikaliq,ximiyaliq hám de biologiyaliq protsesler nátiyjesinde ósimlik hám haywanat dúnyasiniń úzliksiz tásirinen payda boliwina kóre ximiyaliq hám biologiyaliq jańadan oayda bolǵan jaralmalar ajiratiladi. Ximiyaliq jańadan payda bolǵan jaralmalar topiraqdaǵi hár qiyli ximiyaliq protsesler sebepliu payda bolatuǵin hár qiyli birikpekerden ibarat. Bul birikpeler ózi payda bolatuǵin qabatlarda yamasa topiraq eritpesi menen birge súrilip barip túrli shuqirliqlarda toplanadi.

Adam organizminde biogen eiementlarning jaylanıwı

Uglerod hám kremniy makroelementler bolip, biosferada hám topıraq ónimdarli boliw processinde bólek ról oynaydi. Iv gruppa elementleriniń qalǵanları mikroelementler qatarınan jay aladı. Vinogradov maǵlıwmatlarına kóre bul gruppa elementleri topıraq ósimlik hám litosferada tómendegishe muǵdarlarda tarqalǵan.

Element	Litosfera	Topiraq	Ósimlik kúli	Element	Litosfera	Topiraq	Ósimlik kúli
C Si Ge	0,023 29,5 1,5.10-4	1,40 33,0 1.10-4	- 15,0 -	Sn Pb -	2,5*10-4 2,6*10-4 -	1*10-3 1*10-3 -	5*10-4 1*10-3

Germaniy óziniń bazi ózgesheliklerine kóre kremniydi yadǵa saladı. Onıń duzları ósimlik hám insan ushın onsha záhárli emes. Bul gruppa elementlerinen qorǵasin salıstırǵanda záhárli, yaǵnıy kúshli záhárli qásiyetlerine iye. Qorǵasin topıraqta, ósimlikde, insan hám haywan organizminde toplaniwi múmkin. Bunda ol ádetde Ca3 (PO4) 2 dagi kalciy ornin iyeleydi, bul hádiyse insan hám haywan organizmindegi suyekte de júz beredi, yaǵnıy suyektegi kalciy ornin Pb iyeleydi. Nátiyjede súyekler mortlasadi hám sınıwǵa beyimligi artadı. Qalay shógindi jınıslar hám granit qatlamına tán element bolip, onıń klarki 2, 5 * 10 -4%. Granitler, pegmatitler qalayǵa bay boladi. Bul element gidroterma sistemalarinda konsentraciyalanadı. Qalay di barlıq mineralları A. I. Perelman (1990 ) maǵlıwmatlarına kóre joqarı temperaturada hám basımda payda boladi. Qalaylı minerallar sanı 24 ti quraydı. Eń kóp tarqalǵan qalaylı mineral kassiterit (SrO2) esaplanadı.

Biosferada ásirese topıraqta qalay júdá kem úyrenilgen bolip, onıń kúshsiz konsentraciyalanıwı sazlarda gúzetiledi. Suwda ósiwshi qalaydı toplawshi ósimlikler anıqlanǵan. Germaniy Xv asirde Norvegiyalıq alım Foxt baxasina kóre kem-kem ushraytuǵın element esaplanǵan bolip, onıń jer betindegi klarki n*10 -10%, boliwina qaramastan tiykarǵı dıqqat itibarda bolǵan. Keyinirek bul elementti klark muǵdarı ádewir úlken ekenligi, házirde bolsa 1, 5*10 -4% ligi tastıyıqlanǵan Germaniy óziniń kópshilik birikpelerinde kremniy sıyaqlı 4 valentli bolip, tipik litofil element. Germaniy sulfidler menen birge, torflarda toplanadi. Biraq germaniy kómirli qazilma baylıqlar ishinen alınadı. Kremniy menen uglerod dáwirlik sistemada jaqın turadı, sol sebepli olardıń kópshilik ózgeshelikleri de jaqın. Olardaǵı elektronlar bólistiriwi de óz-ara jaqın.
C S2 2 s2 2 p2
Si S2 2 s2 2 p6 3 s2 3 p2
Uglerod hám kremniy ózleriniń joqarı valentliklerinde, yaǵnıy +4 valentli boladi. Olar birdey tipdagi oksidlerdi CO2 hám SiO2 payda etedi. Olardıń bul oksidleri tábiyatda keń tarqalǵan. Hár eki element de galogenler hám vodorod menen birikpeler payda etedi. Kremniy Iv oksid qále ol amorf jaǵdayda, qále alyumosilikatlar quramında bolsin HF menen reaksiyaǵa kirisedi.
SiO2 + 6 HF  H2 SiF6 + 2 H2 O
Kremniydiń vodorod benen birikpeleri de uglerod birikpelerine uqsaydi, yaǵnıy CH4 hám SiH4. Bul birikpege (SiH4) silan dep ataladı. Bul reńsiz, iyissiz, gáz bolip, hawada óz-ózinen janadı.
SiH4 + O2  SiO2 + 2 H2 O
Uglevodorodlardan ózleriniń turǵunligi tómen, yaǵnıy kemligi menen parq qilatuǵin disilan Si2 H6 hám trisilan Si3 H8 sıyaqlı kremniyli birikpeler bar. Eger uglevodorodlarda C-H baylanisdaǵi energiya 413 kdj. mol.-1 bolsa, Si-H jaǵdaydaǵı energiya 225 kdj. mol-1 sol sebepli de silanlar tez hátte úy shárayatında oksidlenedi. Kremniy uglerod sıyaqlı Si-Si-Si shınjır payda etedi, lekin qos bag,
úshlemshi baylanislardi payda etpeydi. Bul kremniydi ugleroddan keskin ayırmashılıqlarıniń biri,buǵan sebep Si dagi elektronlar sanınıń kópligi bolıp esaplanadı. Si-Si baylanis energiyası C-C baylanis energiyasınan 2 ese kishi. Lekin Si-O hám C-O baylanislarindaǵi energiya óz-ara jaqın, yaǵnıy 369 hám 351 kdj. mol-1 di quraydı. Sol sebeplerge kóre Si uzın shınjırlardı payda etedi, C-da bunı biymálel payda ete aladi. Si ushın kislorod kóprigi arqalı shınjır payda etiw xarakterli bolip, olarǵa siloksanlar dep ataladı. Bularǵa mısal jol menende metasiloksandi keltiriwimiz múmkin.
CH3 CH3 CH3 CH3
-Si - O - Si - O - Si - O – Si-
CH3 CH3 CH3 CH3
Siloksan ximiyalıq tárepten inert, quramalı element. Kremniydi hámme valent bawlari kislorod benen toyinǵan bolsa, ol halda kremniy-kislorodlı tetraedr ónim boladi. Tetraedrler silikatlardiń tiykarın quraydı. Topıraq quramındaǵı silikatlar muǵdarı olardı payda etiwshi jınıslar menen bawliq bolip, topıraqtı payda qiliwshi processinde transformaciyalanadı. Buǵan qarama-qarsi topıraqtaǵı organikalıq element deregi rólin túrme-túr ósimlik hám haywanat dúnyası álemi atqaradı.
Topıraqtaǵı Si hám C eki faktor, yaǵnıy ana jınıs hám de ósimlik hám haywanat dúnyasınıń jaǵdayın ańlatadı. Taǵı mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, topraqlardıń ayırım qatlamlarında organikalıq elementler 95-99% ge shekem boliwi múmkin. Naǵız ózindey muǵdarlarda kremniyli elementler geshe ámeldegi bola aladı. Mısalı, uglerodlı organikalıq birikpeler toǵay tóselmesi qatlamında 95-99% topıraq massasın quraydı. Torfli hám basqa organogen topraqlarda da bunday jaǵdaydı kórsetiw múmkin. Bunıń hákisine podzol topraqlardıń A2 qatlamında bolsa organikalıq elementler júdá kem 0, 01% ge shekem hátte odan da az bolip, kremniyli birikpeler muǵdarı bolsa keskin asadı. Qumli topraqlarda bolsa SiO2 onıń muǵdarı 99 -100% ge jaqınlasadı. Ózbekistondagi ash hám toq túsli boz topraqlarda 69, 5-74, 7% (Ismatov J. R. 1989 ) muǵdarlarda SiO2 tarqalǵan bolip, onıń bul kórsetkishleri topıraqtıń ústki qatlamlarinda derlik kemirek bolip, yaǵniy keyingi genetik qatlamlari tárepke artip baradi.Uglerodlı mineral birikpelerdiń topıraq qáliplesiwidne, ónimdarliǵina tásiri - uglerodlı mineral birikpelerge uglerod oksidleri, karbonat kislota jáne onıń duzları (karbonatlar ) kiredi. Karbonat angidridi yamasa uglerod dioksidi atmosfera hám topıraq hawasınıń turaqlı komponenti esaplanadı.
CO2 barlıq topraqlarda pútkil vegetatsiya dáwiri dawamında payda boli turadı. Turaqlı birdey muǵdardaǵı gumusga iye bolǵan topraqlarda payda bolatuǵin hám atmosferaǵa shıǵaratuǵın jıllıq ósimlik qaldıǵi muǵdarına sáykes keledi. Eger topıraq quramındaǵı uglerod muǵdarı atmosferaǵa shıǵıp atırǵan CO2 den artıq bolsa, bul topıraqta organikalıq element hám gumus muǵdarı asip atirǵan, yaǵnıy gumifikatsiya procesi kúshlilew boladi. Eger atmosferaǵa shıǵıp atırǵan muǵdarı topıraqtaǵı C muǵdarınan artıq bolsa, ol halda topıraq quramındaǵı organikalıq element hám gumus muǵdarı azayadı.Topıraqta gumifikatsiya processinen mineralizatsiya procesi kúshli, yaǵnıy ústin boladi.
Atmosferadan topıraqqa ótetuǵin hám topıraqtan shıǵıp ketetuǵın C muǵdarı onıń element almasınıw daǵı muǵdardıń 1-2% ni quraydı. Bul muǵdar C dıń tábiyatdaǵı teń salmaqlılıǵına derlik tásir etpeydi. Ósimlik oramı hám organikalıq dúnya mineralizatsiyasi C teń salmaqlılıǵın belgileydi.Tábiy lanshaftlarda C dıń teń salmaqlılıǵı unamlı bolip, jetik topraqlarda C teń salmaqlı jaǵdayında boladi, yaǵnıy onıń tabıs elementleri menen shıǵın elementleri teń bolıp tabıladı. Awıl xojaliǵinda paydalanilatuǵın landshaftlarda egerde topıraqtaǵı gumus rezervin asırıw názerde tutılatuǵın agrotexnikalıq engizilmese, C balansı unamsız boladi. Awıl xojaliǵi eginleri jaylasqan paydalanilatuǵın landshaftlarda topıraqtan ajralıp shıǵıs CO2 atmosfera hawasın bayitadi. Bul áyne waqıtta jasıl ósimliklerdiń fotosintezin kúsheytedı. Bir bólim CO2 topıraq eritpesinde erip sıltıiy hám sıltıiy jer metallari menen karbonatlardı payda etedi. Topıraq hawasınıń quramındaǵı CO2 muǵdarı ózgerip turadı. Atmosfera hawasıdaǵı muǵdarınan artıq boladi. CO2 nıń atmosferadaǵı muǵdarı 0, 03% bolsa, topıraqta 1-3%, hátte 10% ge jetedi. Buǵan sebep bárinen burın CO2 nıń mol awirliǵi hawanıń ortasha molekulyar awirliǵinan kópligi, yaǵnıy CO2 mol awirliǵi 44 g, hawanıki bolsa 29 g. Qalberse, topıraqtaǵı ósimlik túbirleri CO2 ni payda etedi jáne bul CO2 bir bólegi óz awirliǵina kóre topıraq gewekliklerinde qaladı. CO2 nıń topıraq quramındaǵı, topıraq eritpesi quramındaǵı muǵdarları bárinen burın basım, ızǵarlıq, temperaturaǵa baylanisli.
Mısalı : 20 gradusda bir kólem suwda 0, 9 kólem 100 g suwda 0, 17 CO2 eriydi hám taǵı basqa.
Ádetde salıstırǵanda tómen temperatura hám joqarı basımda CO2 suwda jaqsı eriydi, yaǵnıy CO2  H2 O  H2 CO3. Bunda payda bolǵan kómir kislotası 2 tıyanaqlı bolip, onıń ionizatsiya konstantasi: (PK-33) ge teń bolip, sirke kislotasınıń ionizatsiyasinan joqarı boladi. Topıraqta CO2 muǵdarı 10 % átirapında bolip, pH  5  5. 5 bolsa, bunday jaǵdayda topıraqta sıltılerdıń toplaniwi,
pH  4. 5  5 bolsa, yaǵnıy kemeyse kislota payda boliw shárayatların baqlaw múmkin. Topıraq eritpelerinde pH ǵa baylanisli túrde zaryadsız H 2 CO3
hám HCO3, CO32ionları ámeldegi bola aladı, pH  9  9. 5 de
CO3 muǵdarı artadı. PH  6. 59. 5 araliǵinda HCO3 ionı kópshilikdi quraydı. Kómir kislotasınıń duzları esaplanǵan karbonatlar hám bikarbonatlar kópshilik topraqlarda ámeldegi bolip, hár túrlı formada boladi. Mısalı, Tayganiń juwiwshi suw rejimine iye bolǵan topraqlarda karbonatlar qaldıqların az bolsada kóriw múmkin, yaǵnıy karbonatlı jınıslar ústinde payda bolǵan topraqlarda ǵana kóriw múmkin. Qaldıq karbonatlar rendzinlarga tán. Qayır topraqları karbonatlarǵa bay boladi. Qattı sizot suwi, shıǵıp turatuǵın orınlarda payda bolatuǵin topraqlar da karbonatlarǵa bay boladi. Topraqlardıń regionlıq qatarında arqadan qublaǵa tárep júrgende karbonatlardıń psevdomitsellasi quwatlı tipik topraqlarda birinshi márte kórinedi. Keyin, yaǵnıy qublaraqda tipik qara topraqlarda aq dánesheler formasında ámeldegi boladi. Taǵı da qublaraqda karbonatlar topıraqtıń eń ústki qabatlarınan tereń qatlamlarına shekem ámeldegi bola aladı. Topıraqtaǵı karbonatlar ishinde eń kóp muǵdardı kalsiy (CaCO3) quraydı. Tap sol sıyaqlı quramǵa iye bolǵan basqa karbonatlar aragonit hám lyubkinit tarqalǵan. Ózbekistan sharayatında Kuguchkov tárepinen magniy karbonatlı shorlaniw tipi Samarqand wálayatı topraqlarında anıqlanǵan. Keyinirek P. Besedin, K. Shodmonov, G. Yuldashev hám v. Isakovlar tárepinen Ferǵana oypatlıǵiniń otlaqli, Saqıyboev tárepinen boz qońir topraqlarda da magniy karbonat muǵdarınıń salıstırǵanda kópligi anıqlanǵan. Kuguchkov (1953) maǵlıwmatlarına kóre, topraqlarda kalsiy karbonat 15-42%, magniy karbonat 6 -16% di shólkemlestirip, magniy karbonattıń joqarı kórsetkishi 0- 40 sm.ge, kalsiy karbonatdiki bolsa 70-80 sm ga tuwri keledi. Oraylıq Ferǵnaniń arzik-shukli topraqlarında v. Isakov maǵlıwmatlarına kóre magniy karbonat 0, 7-3% aralıqlarında tarqalǵan. Sodali shorlanǵan topraqlarda kómir kislotasınıń natriy duzlarınan soda, trona hám basqalarda kóbirek boladi. Bul sıyaqlı duzlar hár túrlı qatlamlarda payda boladi hám toplanadi.Karbonatlardıń eriwsheńligine qatar sebepler tásir etedi. Olar hár túrlı eriwsheńlikke iye. Topiraq payda qiliwshi jinislar hám topiraq quraminda júdá kóp minerallar ushiraydi. Kelip shiǵiwina kóre minerallar: birlemshi hám ekilemshi gruppalarǵa bólinedi. Bazi bir turaqli minerallar birlemshi hám ekilemshi kóriniste ushiraydi.
Birlemshi minerallarǵa magmatik hám metamorfik jinislardiń mexanikaliq unirawi nátiyjesinde ximiyaliq tárepten ózgermesden,gewek jinislar hám topiraqlarda toplanatuǵin minerallar kiredi. Ekilemshi minerallar dep tiykarinan magmatik jinislar hám birlemshi minerallardiń ximiyaliq hám biologiyaliq unirawi nátiyjesinde payda bolǵan minerallarǵa aytiladi. Qumli jinislar tiykarinan birlemshi minerallardan ibarat bolip,gewek jinislardiń tiykarǵi massasi bolsa kóbinese ekilemshi minerallardan quralǵan boladi.
Birlemshi minerallar- Birlemshi minerallar tiykarinan iri bólekshe (0,001mm) lerde toplanǵan boladi. Topiraq ana jinislari hám topiraqda kóbinese mexanikaliq tárepten qatti hám hám ximiyaliq unirawǵa shidamli bolǵan kvarts (SIO2) ushiraydi. Oniń muǵdari 40-60 % hám onnan kóbirek boladi. Kvartsdan tisqari rutil TIO2 , Magnetit Fe3O4, Gematit Fe2O3 siyaqli oksidler de ushiraydi. Silikatli minerallar avgit (Ca (Mg, Fe,Al) Si, Ai, O6) (piroksen gruppasina tiyosli ): rogovaya obmanka (amfibollar gruppasinan): Ca2, Na, (Mg, Fe2+), (Al, Fe3+) (Si, Al), O1: olivin (Mg, Fe), SiO4 siyaqlilardan ibarat. Silikatlar jeńil párshelenedi, topiraq hám jinislarda onoń uliwma muǵdari 5-10 % átirapinda ózgerip turadi.
Ekilemshi minerallar. Bul minerallardiń hámmesi názik dispers mexanikaliq fraksiyalarda (0,001 mm) toplanǵan boladi hám ana jinislar hám de topiraqdiń kerekli quramli qisimi hám oniń ónimdarliǵin belgileytuǵin tiykarǵi kórsetkishlerden biri bolip esaplanadi.
Tiykarǵi ekilemshi minerallarǵa oddiy duzlardiń, gidrooksid oksidleriniń hám gilleriniń minerallari kiredi.