Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

Atlıqtıń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı

²Basqa sóz shaqaplarınan atlıqqa ótiwi yaǵnıy atlıq ornına qollanılıwı substantivaciya (latınsha – atlıq) dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde atlıqtıń ornında, kóbinese kelbetlik, kelbetlik feyiller qollanıladı. Bul jaǵdayda kelbetlik yamasa kelbetlik feyil tárepinen anıqlanatuǵın atlıq túsip qaladı da, predmet hám onıń belgisi kelbetlik hám kelbetlik feyiller arqalı bildiriledi. Olar túsirilip qaldırılǵan atlıqtıń qosımtaların qabıl etedi. Mısalı: Jaqsınıń (jaqsı adamnıń) jatı bolmaydı, jamannıń (jaman adamnıń) uyatı bolmaydı.
Atlıqqa ótken sózler substantivlesiw dárejesine qaray ekige bólinedi:

1. 
   Birotala atlıqqa ótip házirgi tilde atlıq ornında qollanılıp júrgen sózler: Máselen: bay, nashar, jas, jarlı, batır, qorqaq, suwıq, ıssı, ǵárip, soqır usaǵan sózler dáslep kelbetlik sońınan atlıqqa ótip ketken. Al, aǵarǵan, ashar, Úrker, qashar sózleri dáslep kelbetlik feyil: egew, boyaw sózleri háreket atı feyili bolıp sońınan birotala atlıqqa ótip ketken.
   
2. 
   Birde kelbetlik (kelbetlik feyil), birde atlıq bolıp qollanılatuǵın sózler. Mısalı: Bir jamannıń kesiri duyım jurtqa tiyedi (atlıq). Bir jaman adamnıń kesiri duyım jurtqa tiyedi (kelbetlik).
   

Házirgi qaraqalpaq tilinde tómendegi sóz shaqapları substantivlesedi:

1. 
   Kelbetlikler óziniń anıqlaytuǵın atlıq sózleri túsirilip aytılǵanda atlıqqa ótedi. Mısalı: Ol iyt dushpanlardıń jansızı bolǵan. Abıraylı abroyın oylasa, biyabıray men jeńdim deydi. Jerge kók shıqtı.
   
2. 
   Kelbetlik feyiller de óziniń anıqlaytuǵın atlıq sózleri túsirilip aytılǵanda atlıqqa ótedi.
   

-ǵan, -gen, -qan, -ken formalı kelbetlik feyiller atlıqlasadı. Ishken-jegeniń ózińdiki, kórgen-bilgenińdi sóyle. Aǵarǵandı jerge tógiwge bolmaydı. (aǵarǵan – qatıq sút mánisinde)
-ıwshı, -iwshi formalı kelbetlik feyiller birde kelbetlik feyil, birde atlıq bolıp qollanıladı: jazıwshı, tigiwshi, oqıwshı t.b. ¹Hárbir ktap oqıwshı insan óz bilimin tereńlestirip baradı. Oqıwshı sabaqlardan qalmay qatnasıwı kerek (atlıq)

1. 
   -ıw, -iw, -w formalı háreket atı feyilleri birde feyil mánisinde, birde atlıq mánisinde qollanıladı. oqıw, jazıw, shıǵıp sóylew t.b. Ol shınıǵıwdı jazıwı kerek (feyil). Arab jazıwı (atlıq). Hárkúni azanda juwırıw kerek. Juwırıw sporttıń bir túri.
   
2. 
   Geypara sanlıqlar da substantivlesedi: Mıńdı tanıǵansha, birdiń atın bil. Birewdenekew jaqsı.
   
3. 
   Atlıqtıń ornına ayırım ráwishler de qollanıladı: Kópten qoyan qutılmas. Kóp qonaq atqaradı. Kópti jamanlaǵan kómiwsiz qaladı.
   
4. 
   Bayanlawıshlıq sóz shaqabına kiriwshi bar, joq sózleri substantivlesedi: Bardıń isi arman menen, joqtıń isi árman menen.
   

Atlıqtıń leksika-sintaksislik usıl menen jasalıwı
Geyde ayırım sóz dizbekleri, hátteki gáplerde óz mánilerin ózgertip leksikalasadı, yaǵnıy bir sózge barabar bolıp predmetlik uǵımdı bildiredi. Bul usıl menen birkken hám dizbekli qospa atlıqlar jasaladı. Mısalı: oramasam ólgeymen, takside tanıstım, samalyotta salbıradım (materilallardıń atları), túye bastı (oyınnıń atı), kempir óldi (qáde atı)
Sóz dizbekleriniń hám gáplerdiń leksikalasıp atlıq bolıp qollanılıwı, kóbinese jer-suw atlarında hám adam atlarında ushırasadı: Qızketken, Qoyqırılǵan, Dúldúlatlaǵan, Barsakelmes (jer suw atları), Qudaybergen, Ulbosın, Amangeldi, Satıbaldı (adam atları) hám t.b.