Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

Tartım jalǵawları

Dawıslı seske pitken sózden soń			Dawıssız sózge pitken sózden soń
Betler	Birlik san	Kóplik san		Birlik san	Kóplik san
I bet	-m	-mız, -miz		-ım, -im	-ımız, -imiz
II bet	-ń	-ńız, -ńız		-ıń, -iń	-ıńız, -ińiz
III bet	-sı, -si	-ları, -leri		-ı, -i	-ları, -leri

¹Tartım jalǵawları tómendegi jaǵdaylarda jalǵanadı:
1.Zat ta, onıń iyesi de birlik sanda keledi:
I. Meniń qálemim, meniń ajapam
II.Seniń qálemiń, seniń ajapań
III.Onıń qálemi, onıń ajapası


2.Zat birlik sanda, iyesi kóplik sanda keledi:
I. Bizlerdiń Watanımız, bizlerdiń ákemiz
II Sizlerdiń Watanıńız, sizlerdiń ákeńiz
III. Olardıń Watanı, olardıń ákesi


3.Zat kóplik sanda, iyesi birlik sanda keledi:
I. Meniń kitaplarım, meniń úkelerim
II. Seniń kitaplarıń, seniń úkeń
III Onıń kitapları, onıń úkeleri


4.Zat ta, onıń iyesi de kóplik sanda keledi:
I. Bizlerdiń dápterlerimiz, bizlerdiń aǵalarımız
II. Sizlerdiń dápterlerińiz, sizlerdiń aǵalarıńız
III. Olardıń dápterleri, olardıń aǵaları
Atlıqtıń birlik hám kóplik sanlarda qollanılıwı

1. 
   Atlıq sózler birlik hám kóplik sanlarda qollanıladı. Olar birlik sanlarda qollanılǵanda zattıń birew ekenligin bildiredi. Qaraqalpaq tilinde atlıqtıń birlik san formasın ańlatatuǵın arnawlı jalǵawı joq, biraq onıń birlik sanda ekenligi sanap kórsetiwge bolmaytuǵın birlik mánisi arqalı bildiriledi. Mısalı: kitap, taw, terek, bala t.b.
   

¹Tek birlik sanda danalap sanawǵa bolmaytuǵın tómendegi atlıqlar qollanıladı: 1) menshikli atlıqlar: Aziza, Aral, Kavkaz 2) abstrakt atlıqlar: haqıyqatlıq, jaqsılıq: 3) zatlıq atlıqlar: un, suw, may, gósh, altın 4) jup zatlardı bildrietuǵın atlıqlar: kóz, ayaq, qulaq, ayaq, etik, mási t.b.
Atlıqtıń kóplik sanda qollanılıwı zattıń kópligin bildiredi. Atlıqtıń kóplik túri –lar, -ler qosımtalarınıń qosılıwı arqalı jasaladı. Mısalı: balalar, terekler, kitaplar, oqıwshılar, t.b. Atlıqtıń –lar, -ler qosımtası atlıqtıń san kategoriyasın jasawshı morfologiyalıq usıl retinde úyreniledi. Atlıqtıń kóplik mánisi leksikalıq hám sintaksislik usıllar arqalı da bildiriledi:
Leksikalıq usılda bazıbir atlıqlar kóplik qosımtalarsız-aq kóplik mánide qollanıladı. Jámlewshi, zatlıq hám jup atlıqlar óziniń semantikası boyınsha jıynaqlaw, ulıwmalıq, kóplik mánilerdi ańlatadı: xalıq, alaman, qoy, mal, elat, biyday, shash, qum, topıraq, shóp, qazaq, ózbek t.b. Tarı ektim, biyday aldım. Usılay qollanılıw tilimizde qáliplesken. Tarılar ektim, biydaylar aldım demeymiz. Solay bolsa da, sóylew usılınıń talabına qaray bunday sózlerdiń de –lar, -ler qosımtasın qabıl etetuǵın orınları da bar: biydaylar ırǵalıp tur, tarılar dizege keledi.
Sintaksislik usılda kóplik máni bildirilgende, birlik sandaǵı atlıqlar kóplik máni beriwshi basqa bir sózler menen birigip, dizbeklesip yamasa juplasıp, jıynaqlawshı ulıwmalıq kóplik máni ańlatadı: adamzat, esapasız qoy, úsh dápter, ata-ana, qazan-tabaq, kiyim-kenshek.
²Eger (bir sanlıǵınan basqa) sanaq sanlar atlıq sózlerdi anıqlap bir sóz dizbeginde kelse, atlıqlardıń kóplik mánisi sanaq san arqalı ańlatıladı da, kóplik jalǵawı qosılmaydı: bes eshki, mıń adam, eki ılaq t.b.
Sonday-aq, kóplik mánige iye birqansha, kóp, sonsha, birneshe, bıjnaǵan, ızǵıǵan usaǵan sózler dizbeklesken atlıq sózlerdiń de kóplik mánisi, álbette, sol kóplik mánige iye sózler arqalı ańlatıladı, solayda olar birde kóplik jalǵawlı, birde kóplik jalǵawsız qollanıla beredi. Mısalı: sansız mal (lar), birqansha adam (lar), birneshe kitap (lar), bıjnaǵan qumırısqa (lar), kóp jumıs (lar), sonsha terek (ler), ızǵıǵan qoy (lar), mol awqat (lar), barlıq kiyim (ler) t.b.