Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

I BAP SÓZLERDIŃ QOSILIWI HÁM OLARDIŃ TÚRLERI
1.1 Sóz qosılıwı
²Eki yamasa onnan da artıq sózlerdiń qosılıwı arqalı qospa sózler jasaladı. Qospa sóz dep eki hám onnan da artıq sózlerden turıp, ulıwma bir máni bildiretuǵın sózlerge aytıladı.Qospa sózler sırtqı forması, sıńarlarınıń baylanısına hám qosılıw dárejesine qaray 1) birikken sózler 2) dizbekli sózler 3) jup sózler 4) tákirar sózler 5) qısqarǵan sózler bolıp bólinedi.

1. 
   Birikken sózler.Eki yamasa onnan da kóp sózler birigip bir máni bildirip keledi. Bunday sózler birikken sózler dep ataladı. Olar sol birikken túrinde qosılıp jazıladı.Mısalı: Gúlmurat, Dúysenbay, Xojeli, buzawbas, multfilm, fotoapparat. Kópshilik jaǵdayda birikken sózler (túbirleri) seslik ózgerislerge ushırap qollanıladı. Mısalı: bilezik (bilek júzik), bıyıl (bul jıl), búgin (bul kún), Xojeli (Xoja eli), Kegeyli (Kegey eli), janıwar (janı bar), qolǵap (qol qap), qarlıǵash (qara ala qus) t.b. Al ayırımlar túbirlerin saqlap birigedi: asqabaq, suwqabaq, tasbaqa, túyetawıq t.b.
   

¹Birikken qospa sózler kóbirek hárqıylı sintaksislik baylanıstaǵı sóz dizbekleriniń uzaq waqıtlar dawamında turaqlı túrde birge qollanılıwnan dúziledi. Mısalı: belbew, Xojeli, qolǵap (izafet), ayǵabaǵar, atqaminer, betashar (basqarıw) t.b. Sonday-aq birikken jup sózlerden aǵayin (aǵa-ini), áwmeser (awma-eser), tákirar sózlerden tıqtıq, (tıq-tıq qus), saqsaq (saq-saq tıshqan), mıjmıj (mıj-mıj adam) sóz dizbeklerine affikslediń qosılıwınan alawızlıq (ala awız+lıq), besjıllıq (bes jıl+lıq), xalıqaralıq (xalıq ara+lıq)

2. 
   Dizbekli sózler (sostavlı sózler). Eki yamasa onnan da kóp sózlerdiń dizbeklesip bir máni ańlatıp keliwinen jasalǵan sózler dizbekli qospa sózler dep ataladı. Olar bir-birinen bólek jazıladı, biraq bir máni bildiredi. Olar zattıń atın, háreketin, sanın, sonday-aq mákeme, jer-suw atın, gazeta-jurnallardıń atların bildirip keledi. Mısalı: jol qáde, Ózbekstan Qaharmanı, qaraqalpaq tili, sabaq kestesi, Erkinbay Qutıbaev, jáhán chempionı, temir jol stanciyası, “Jetkenshek” gazetası, biyday reń t.b. ²Dizbekli sózler óz ara leksikalıq sıyaqlı bir sóz shaqabına qatnaslı boladı hám sol sóz shaqabına tán qásiyetlerge iye boladı. Mısalı: Sostavlı atlıqlar: qara torǵay, Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, Orta Aziya, Ilimler Akademiyası, qara shıbın, suw shigin, qara tal: Sostavlı kelbetlikler predmettiń qospa belgilerin bildiredi: sarı ala, aq quba, badam qabaq, is jaqpas, bası bos, kórse qızar, alıp satar t.b. Sosatavlı sanlıqlar: on bir, qırq bes, eki mıń jeti, tórttiń biri, bir kem qırq: Sostavlı almasıqlar: hesh kim, bir nárse, álle qanday, hár qashan: Sosatavlıfeyiller: shad etiw, xabar beriw, islep taslaw, kózge súrtiw, alǵıs aytıw, tayaq jew t.b. Sostavlı ráwishler: bir maydan, azannan keshke shekem, kúni keshe, háp zamatta, tań ala gewgimde t.b.
   

³Sostavlı sózler keminde eki sózdiń óz ara baylanısınıń birqansha gúńgirtlesip turaqlasıwınan hám ulıwma bir túsinikti ańlatıwınan dóreydi. Sostavlı sózlerdiń sıńarlarınıń orınların almastırıwǵa yamasa arasına basqa sóz qosıwǵa bolmaydı. Máslen, túyewtawıq sózin tawıqtúye dep aytıwǵa bolmaydı. Sostavlı sózler leksikalıq birlik retinde bir máni bildirse de, sıńarları ózleriniń jeke mánilerinen pútkilley alıslap ketpey, qandayda bir jańa quramalı uǵımdı ańlatadı. Olar dáslep erkin sóz dizbegi retinde dúzlilip, waqıtlar ótiwi menen quramındaǵı sıńarlar turaqlılıqqa iye boladı hám sostavlı sózler (dizbekli sózler) bolıp qáliplesedi.

3. 
   Jup sózler. Eki, geyde úsh sózdiń juplasıp keliwi arqalı jup sózler jasaladı. Jazıwda olardıń arasına defisqoyılıp jazıladı. ¹Olardıń mánileri hártúrli boladı. Mısalı: tuwısqan-tuwǵan, qazan-tabaq, mal-múlk degen sózler jıynaqlaw, jámlew mánisin bildirse, nan-pan, shay-pay degen sózler ulıwmalıq máni bildiredi. Jup sózlerdiń quramındaǵı sózler bir-birine baǵınbay teń qatnasta baylanısıp, tek bir sóz shaqabınan boladı. Olar – mánisi boyınsha óz ara jaqın, morfologiyalıq jaqtan birgelki, sintaksislik jaqtan sıńatları baǵınbay baylanısqan, fonetikalıq jaqtan ıqshamlasıwınan jasalatuǵın leksikalıq birlikler. Olardıń juplasıwında semantikalıq jaqtan tómendegiler bayqaladı:
   

1. 
   ²Mánileri sıbaylas sózler jup sózlerdi payda etedi: qazan, tabaq, qasıq, pıshaq (xojalıq buyımları), bas, kóz, qulaq, murın (adam aǵzaları), arpa, biyday, júweri, másh, tarı, salı (egin atları). Bunday toparlar til iliminde sıbaylas sózler dep ataladı. Sıbaylas sózlerdiń juplasıwı qaraqalpaq tilinde ónimli qubılıs. Mısalı: qazan-tabaq, kóz-qulaq, arpa-biyday, búgin-erteń, ata-ana, bes-altı, keli-kelsap.
   
2. 
   Mánileri bir-birine qarama-qarsı sózlerdiń juplasıwınan jasalad: dos-dushpan, jaqsı-jaman, azıp-tozıp, bay-jarlı.
   
3. 
   Mánileri bir-birine jaqın (sinonim) sózlerdiń juplasıwınan jasaladı: ar-namıs, kúsh-quwat, sın-sımbat, daw-jánjel, anda-sanda, tamır-tanıs, jaqın-juwıq, shiyrin-sheker.
   

Jup sózler ayırım jaǵdaylarda úsh sózdiń juplasıwınan da jasaladı: bir-eki-úsh, gelle-bas-sıyraq, hayal-bala-shaǵa.
³Jup sózler qosımtalar menen kelse, qosımtaların saqlap qollanıladı: irip-shirip, ishpege-jemege, óytip-búytip, oylı-bálentli, arjaq-berjaq.
Sıńarlarınıń mánisine qaray jup sózler úshke bólinedi:

1. 
   Eki mánili sózdiń juplasıwınan jasaladı: aman-saw, tórt-bes, jol-jónekey, iship-jep.
   
2. 
   Birinshi bólegi mánili, ekinshi bólegi máni bildirmeytuǵın sózlerdiń juplasıwınan jasaladı: nan-pan, qant-pant, otın-potın (kolledj sabaqlıǵında bul úsh mısaldı tákirar sózlerge kirgizedi) emin-erkin, wás-wayran, qońsı-qoba, jón-josaq.
   
3. 
   Eki sıńarı da máni bildirmeytuǵın sózlerdiń juplasıwınan jasaladı: meń-zeń, lám-lim, sam-saz, ara-tura, pıt-shıt.
   

4. 
   Tákirar sózler. Bir sózdiń tákirarlanıwınan tákirar sózler jasaladı. Jazıwda arasına defis qoyıladı. Tákirar sózler barlıq mánili sóz shaqaplarınan, eliklewish hám tańlaqlardan da jasala beredi.Mısalı: topar-topar, túrli-túrli, bólek-bólek, tóte-tóte, jılt-jılt. Tákirar sózler tómendegishe jasaladı:
   

1. 
   Bólekleri birdey tákirar sózler: qalta-qalta, waqtı-waqtı, taw-taw, tez-tez t.b.
   
2. 
   Bólekleri birdey emes tákirar sózler: Bul tákirar sózdiń birinshi sózine geyde ekinshi sózine de hárqıylı qosımtalar jalǵanadı: ashıqtan-ashıq, ústi-ústine, kem-kemnen, mıń-mıńlap, úyme-úy, betpe-bet, bolar-bolmas, orınlı-orınsız t.b.
   

¹Bir qatar ádebiyatlarda olar jup sózler sıpatında úyrenilgeni menen tákirar sózlerdiń bir sózdiń tákirarlanıwınan jasalıwı, mánisi boyınsha kóplik, kúsheytiw, dawamlılıq mánilerin ańlatıwı qospa sózdiń ayırıqsha bir túri sıpatında qarawǵa tiykar saladı.

5. 
   Qısqarǵan sózler dizbekli qospa sózlerdiń qosılıwınan jasaladı. Qospa sózdiń bul túri tek atlıqlarda ǵana ushırasadı. Qısqarǵan sózler qaraqalpaq tilinde tek sońǵı dáwirde orıs tiliniń tásirinde payda boldı. Sózlerdiń qısqarıp birigiwi arqalı tek atlıqlar jasaladı. Qospa sózler tómendegishe qısqartıladı:
   

1. 
   Hárbir sózdiń birinshi háripleri alınıp qısqartıladı hám bas háripler menen jazıladı: NMPI, QMU, AQSH, BMSH, KÓK, MTO, PHAJ, TATU, QR, VKK (vrashlıq konsultaciya komissiyası) t.b. Bularǵa qosılatuǵın qosımtalar sońǵı háriptiń aytılıwına qaray jalǵanadı hám sol sózge qosılıp jazıladı: QRda, BMSHqa t.b.
   
2. 
   Dáslepki sózdiń 1-buwını, keyingi sózdiń 1-háripleri alınıp qısqartıladı: ÓzR, TashMI, KamAZ, t.b. Bunday sózlerde buwınnıń birinshi háribi menen keyingi qısqarǵan sózlerdiń birinshi háripleri bas hárip penen jazıladı.
   
3. 
   Sózlerdiń dáslepki buwınları qısqarıp birigedi: profkom, pedfak, matfak t.b. Bunday qısqarǵan sózler kishi hárip penen jazıladı.
   
4. 
   Birinshi sózdiń dáslepki buwını qısqarıp, keyingi sózdiń qısqartılmay birigiwinen jasaladı: pedinstitut, medkolledj, multfilm. Bunday qısqarǵan sózler kishi hárip penen jazıladı.
   
5. 
   Birinshi sózi qısqarmay, keyingi sózdiń birinshi buwınınıń qısqarıp birigiwinen jasaladı: makankom (mákán komiteti)
   
6. 
   Hárqıylı formada qısqartıw arqalı: Aralvodstroy, lavsan t.b.