Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

Sóz jasawshı qosımtalardıń qosılıwı

²Affiksaciya usılı házirgi qaraqalpaq tilinde ónimli usıl bolıp, ol arqalı tórt sóz shaqabı (atlıq, kelbetlik, feyil, ráwish) jasalıw múmkinshiligine iye. Sebebi bul sóz shaqaplarınıń arnawlı sóz jasawshı qosımtaları bar. Affiksaciya usılında túbir morfemaǵa yamasa sóz tiykarına sóz jasawshı qosımtalar jalǵanıp jańa mánidegi dórendi sózler jasaladı. Mısalı: xızmet-ker, ón-im (atlıqlar), ásker-iy, kesh-ki (kelbetlikler), kúsh-ey, bas-qar (feyiller), orıs-sha, pútin-ley (ráwishler). Affiksaciya usılı qaraqalpaq tilinde eki túrge bólinedi: suffiksaciya hám postfiksaciya.

1.Suffiksaciya usılında sóz jasalıw quralı xızmetin suffiks atqaradı. Suffiks tikkeley túbirge sóz tiykarına (sóz jasawshı qosımtadan keyin) qosılıp jańa mánili sóz jasaytuǵın qosımta bolıp esaplanadı. Mısalı: azat-lıq, bil-im, aqıl-lı, aqsha-lay, temir-shi (túbir morfemaǵa qosılǵan); ón-im-dar-lıq, as-paz-lıq, aqıl-lı-lıq (sóz tiykarına qosılǵan.
2.Postfiksaciya arqalı da dórendi sózler sóz jasawshı qosımtalar járdeminde jasaladı, biraq bul jaǵdayda sóz jasawshı qosımta tikkeley túbirge yamasa sóz tiykarına qosılmaydı, al sózdiń quramındaǵı sóz túrlewshi qosımtalardan (kóplik, seplik, tartım) keyin jalǵanıp jańa mánili sóz payda etedi. Bunday sóz jasawshı qosımtalardıń túri postfiks dep ataladı. Mártlershe (márt – túbir, -ler – kóplik qosımta, -she ráwish jasawshı qosımta); oyımsha (oy – túbir sóz, -ım – tartım jalǵawı, -sha – ráwish jasawshı qosımta); awıldaǵı (awıl túbir sóz, -da – orın sepligi qosımtası, -ǵı – kelbetlik jasawshı qosımta).
¹Sóz jasawshı qosımtalar belgili bir sóz shaqabına tán bolǵan sózge qosılıp, sáykes sóz shaqabına tán jańa tiykar jasawı múmkin yaǵnıy sóz shaqabına jalǵanǵan bolsa, sol sóz shaqabındaǵı jańa mánili sóz jasaydı. Bul ishki jasalıw dep ataladı.Mısalı: -shı/-shi, -stan qosımtaları atlıqtan atlıq jasaydı: súwret-súwretshi, balıq-balıqshı, qaraqalpaq-Qaraqalpaqstan, -sha/-she qosımtası ráwishten ráwish jasaydı: búgin-búginshe, bıyıl-bıyılsha t.b.
² Sonıń menen birge sóz jasawshı qosımtalar bir sóz shaqabına tán sózlerden ekinshi bir sóz shaqabına tán sózlerdi jasaydı. Bul sırtqı jasalıw dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde kópshilik sóz jasawshı qosımtalarǵa sırtqı jasalıw qásiyeti tán boladı. Mısalı: ushqır (feyilden kelbetlik jasalǵan), tezlet (ráwishten feyil jasalǵan), qaraqalpaqsha (atlıqtan ráwish jasalǵan).