Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli blimlendiriw ministirligi

1.2 Qaraqalpaq ádebiy tili hám onıń rawajlanıw jolları
¹Qaraqalpaq ádebiy tili – bul qaraqalpaq xalıq tiliniń eń jetilisken joqarıǵı túri bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tili ulıwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında qáliplesken. Ádebiy tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwında kórkem sóz sheberleriniń tutqan ornı ayırıqsha boldı.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki túri XIV-XVI ásirlerde Soppaslı Sıpra jıraw, Asan qayǵı, Dospanbet, Jiyrenshe sheshen dóretpelerinde, bay awızeki ádebiyat úlgilerinde qáliplese basladı.
Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwinde klassik shayırlarımız Berdaq hám Ájiniyaz shıǵarmalarınıń áhimiyeti oǵada ullı boldı.
Ulıwma xalıqlıq tilde ele hámmege túsinikli bolmaǵan tek belgili bir toparǵa ǵana málim sózler jumsala beriwi múmkin. Bunday jaǵday ádebiy til ushın tán bolmaydı. Sonday-aq, ádebiy til xalıqlıq tildegi belgili bir dialekt tiykarında qáliplesedi hám rawajlanadı. Biraq ádebiy til sol tildegi barlıq dialekt ushın ortaq jetilisken bir til bolıp xızmet atqaradı. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tili arqa dialekt tiykarında payda bolıwına qaramastan, bul til qaraqalpaq tiliniń eki dialektinde (arqa hám qubla) sóylewshiler ushın teńdey xızmet atqaradı.
Qaraqalpaq ádebiy tiliniń eki túri boladı: jazba hám awızsha. Ádette, ádebiy til degennen onıń jazba túri túsiniledi. Biraq jazba tildiń birden payda bolmaǵanlıǵı belgili. Onnan aldın ádebiy tildiń awızsha túri payda bolǵan. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızsha túri kórkem xalıq dóretpeleriniń tiykarında payda bolǵan. Ásirese, qaraqalpaq xalqı – kórkem xalıq dóretpelerine, awızeki ádebiyat úlgilerine (ertek, dástan, xalıq qosıqları, naqıl-maqallar hám t.b.) oǵada bay xalıq. Bul xalıq dóretpelerin xalıqtıń sóylew tili menen salıstırǵanda ıqshamlasqan, jetilisken ekenligi belgili bolıp turadı. ²Qaraqalpaq xalqınıń milliy jazıwı qálipleskengen shekem ádebiy tildiń awızsha túri burınǵıǵa qaraǵanda keń múmkinshiliklerge iye boldı. Bul sońǵı dáwirdegi awızsha ádebiy til kópshiliktiń aldına shıǵıp sóylew, bayanat, gúrriń hám t.b. túrinde júzege shıǵadı.
Jazba ádebiy til jazıwdıń payda bolıwı menen kelip shıǵadı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tili ertede payda bolǵan menen onıń keńnen rawajlanıwı sońǵı dáwirge tuwra keledi.
³Adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw xizmetin atqaratuǵın til eki túrli jol menen júzege shıǵadı hám eki túrli kóriniske iye boladı. 1-awızeki, 2-jazbá Ádette, tábiyiy jaǵdayda adamlardıń pikir alısıwı awızeki túrde iske asırıladı. Hárbir til sol tilde sóylesiwshi xalıq yamasa millettiń sanasında tayar túrinde jasaydı. Hárbir jeke adam sol tayar túrde jasaytuǵın tilden óziniń bilim dárejesi, tilden paydalanıw tájireybesi, belgili jaǵdaylarǵa baylanıslı paydalanıladı. Tildiń barlıq nızamlıqları usı janlı sóylew tilinde kórinedi. Sonıń menen birge, tildiń jazba túrdegi kórinisi de oǵada úlken áhmiyetke iye boladı. Jazıw, adamnıń oy-pikirin qálegen alıslıqqa jetkeriw ushın yamasa onı uzaq waqıtlar saqlaw maqsetinde payda boldı hám jazıwdıń tiykarǵı xzimeti de waqıt jáne keńislikke baylanıslı boladı.
Jazıw arqalı awızeki sóylewde múmkin bolmaǵan nárseler iske asadı. Awızeki sóylew dawıs jetetuǵın jerlerde ǵana ámelge asadı. Al, jazıwda waqıt hám keńislik jaǵınan shekleniwshilik bolmaydı. Durıs, sońǵı dáwirlerde texnikanıń ósiwi menen awızsha sóylewdiń de keńislik hám waqıt jaǵınan órisi keńeydi. Radio
yamasa telefon baylanısı arqalı ogada úlken qashıqlıqqa awızsha sóylewdi oǵada uzaq waqıtlarǵa shekem saqlaw múmkin.
¹Tildi izertleytuǵın ilim - til bilimi yamasa lingvistika (francuzsha – til, sóylew) dep ataladı. Dunyadaǵı tillerdiń barlıǵı yamasa kópshiligi ushın ortaq ulıwmalıq tillik qubılıslar boladı. Sonıń menen birge til ózine tán ózgesheliklerine de iye. Usıǵan baylanıslı til bilimi ulıwma til bilimi hám jeke til bilimi bolıp ekige bólinedi.