Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

(3-súwret). Aral regionindaǵı ósimlik dúnyası.
Oksidler, duzlar, shańlı-duzlar, shańlı dawıllar, kislotalı jawınlardı t.b. izertlewshi ilimpazlar: Fett (1961), Rudakov (1981), D. Saxarov (1948), S. S. Sobolev, (1960), R. M. Razakov., K. A. Kosnazarov (1991) hám taǵı basqalar óz miynetlerinde keltirip ótedi. Yu. D. Beletskiy (1990 j) 3 g/l den artıq duzlardiń (NaCl, Na₂SO₄, MgCl₂, NaHCO₃, Na₂CO₃ hám t.b.) muǵdarın kópshilik awıl xojalıǵı hám jabayı tárizde ósiwshi ósimliklerdiń wákilleriniń azıqlanıw ortalıǵında kótere almaytuǵınlıǵın jazadı. Duzlardıń ósimliklerge keri tásir yetiwi kompleksli ótedi.
Shań hám duzlardıń hám taza duzlardıń ósimliklerge tásiri hár qıylı. Olar agrotexnikalıq ilajlarǵa, tógindi qayta islew sistemasına, topıraq iǵallıǵına, topıraqtiń duzlılıǵına, ósimliktiń duzǵa shidamlilıǵına hám basqada faktorlarǵa baylanıslı. Ayrım jaǵdaylarda ósırılıp atirǵan ósimliktiń joqarı agrotexnikası orınlanǵanda, topıraqta iǵallıq jeterli bolǵanda, mikroelementler hám basqada ayrım elementler jetispegende shańlı-duzlardıń zuráátti artıwı baqlanadı (R. M. Razakov, K. A. Kosnazarov, 1991 j.) Qurǵaǵan Aral teńiziniń ultaninda jaylasqan Surkul kóliniń boyındaǵı juwsan ósimlikleriniń tábiyiy jaǵdaydaǵı awhalına teńizden kóterilgen shańlı duzlardıń tásir yetiwin 1982- jildan baslap 2011-jılǵa shekem baqlap kórgenimizde, juwsanniń ónimdarlıǵı tiykarinan hawa rayıniń iǵallıǵına baylanıslı yekenligi anıqlanǵan. (2-keste).


2-keste
1982-2011-jıllarda juwsan ósimliginiń zúráátliligi, s/ga

Jıllar	1982	1983	1984	1985	1986	1987	1988	1989	1990
Zúráátlilik	10%	15%	30%	35%	40%	20%	10%	10%	20%
Jıllar	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999
Zúráátlilik	25%	35%	35%	40%	45%	40%	45%	35%	30%
Jıllar	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008
Zúráátlilik	47%	51%	48%	40%	38%	35%	36%	39%	52%
Jıllar	2009	2010	2011
Zúráátlilik	42%	30%	27%

Búrin Aral teńiziniń suwı (qurǵaq kaldik boyınsha 9 -12 g/l) kóplegen haywanatlar hám quslardıń tábiyiy suw isher qoyması yedi. Biraqta teńiz suwıniń mineralizatsiyasınıń artıwı menen ol óziniń bul funkciyasınn putkilley joǵalttı.

Palvaniyazovtiń (1990 j.) maǵlıwmatı boyınsha qasqır, saǵal, porsıq hám mál pıshıq iǵalǵa judá talapshań bolǵanlıqtan, olar suwdan uzaqlasıp baratır. Antropogen tásirlerge baylanıslı haywanlardıń arasında azıqlanıw ózgeredi, kópshilik haywanlar turaqlılıǵı uziliksiz buzıladı. Bizlerdiń alǵan maǵlıwmatlarımız avtordıń maǵlıwmatların tolıq tastıyıqlaydı. Túslıq Aral sháriyatında jasawshı qasqırlar insanlar jasaytuǵın orınlarǵa ulıwma jaqınlaspaytuǵın yedi. Keyingi 90-jillardan baslap kem suwlı, ásirese, qatti suwıq jıllarda qasqırlar suw hám azıq-awqat izlep adamlar jasaytuǵın mádeniy landshaftlarǵa hám olardıń átirapına jaqınlasa basladı.
Solayınsha, barlıq jırtqıshlardıń, sonnan qasqırlardıń suwǵarılatuǵın mádeniy zonalarǵa qaray migratsiyası baslandı (saniniń kemeyıwıne qaramastan). Burın Aralda bolǵan balıq túrleri joǵalıp ketti (4-súwret).