Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

II BAP. ARAL HÁM EKOLOGIYA
2.1. Aral mashqalasınıń insan organizmlerine keri tásiri
Organikalıq dunyanıń evolyutsiyası sezilerli dárejede hawa rayıniń ózgerıwı menen baylanıslı. Keyingi 40-50 jıl ishinde Túslik Aralboylarında ekologiyalıq jaǵday keskin ózgerdi. Bul tiykarınan suw jetispewshiligi (defitsitligi), suwdiń kúshli pataslanıwı, topıraq, awqat ónimleri, atmosfera hawasıniń pataslanıwı, hawa rayıniń ózgeriwi, sanday-aq basqada ekologiyalıq faktorlar menen tıǵız baylanıslı.
Bir qatar ilimpazlar bunı (F. G. Epshtein, L. M. Georgieskaya, Z. M. Kotik, N. N. Sirotkin h t. b.) xronikalıq , samallaw kesellikleri dep yesaplaydı (XVZ), dem alıw shólkemleri ayazlawdan, al basqaları (V. I. Struchkov, D. F. Skripnichenko, A. A. Opokin) iri pnevmoniyalıq dese, ushınshileri (A. A. Kisel', V. N. Vinogradov, M. D. Tushınskiy, I. V. Davidovskiy, Yu. F. Dombrovskaya, Osvald, Fletcher h t. b.)- grippli virus hám balalardıń tamshi infektsiyası hám, aqırında, tórtinshileri (D. D. Yablokov, A. Ya. Tsigelnik) murın jutqınshak keselliginen deydi. Usınday mazmundaǵı kesellikler menen erkekler hayallarǵa salistirǵanda 3-4 mártebe kóp awıradı. Kópshilik ilimpazlar bunı fiziologiyalıq ózgeshelik dep, (I. D. Mishenin hám basqalar.) - hayallar organizminiń xronikalıq infektsiya oshaǵı, sanlıqtan, yerkekler siyrek qıyınshılıqqa hám fizikalıq qarsılıqlarǵa ushıraydı dep kórsetiledi.
Aerozol shańlı duzlardıń quramında topıraq bóleksheleri, suwlar, hawa hám awqat ónimlerinde D. I. Mendeleyevtiń dáwirlik sistemasındaǵı hár qıylı elementler ushırasadı. Biogeoximiyaniń tiykarın salıwshı - orıs akademikleri V. I. Vernadskiy hám A. P. Vinogradovlar ómirdiń mikroelementlerisiz bolmaytuǵınlıǵın tastıyıqlaǵan.
Mikroelementler beloklar, fermentler, vitaminler hám gormonlar quramına kiredi, sanday-aq ósimlik hám haywan organizminde ótetuǵın zárúrli bioximiyalıq protsesslerde qatnasadı. Olardıń jetispewshiligi hám de organizmge artıqsha mikroelementler tusıwı de hár qıylı keselliklerdi keltirip shıǵaradı. (A. I. Venchikov, 1962). Hár qıylı awır metallar xromosamanıń strukturalıq bólegine tásir yetedi, (Zirne, 1972).
Kópshilik izertlewshiler izertlew obyekti yetip tiykarınan metallurgiyalıq kárxanalardıń ximiyalıq óndirisin, avtotrassa, jergilikli shıǵındılar, zavodlardı, sanaat karxanaların, avtomobillerdiń gazların, atızlar shetindegi shashilǵan pestitsidlerdi, temeki tútinin, aerozollar túrindegi xojalıq preparatların, aǵashlardı qayta islewshi kárxanalardıń shańların alǵan. Hámmege málim, hawaniń pataslanıwı ósimlik, haywan hám adamlarda hár qıylı keselliklerdi keltirip shıǵaradı, sanday-aq, abiotikalıq obyektlergede tásir yetedi.
Aral teńizi keńisliginde siyrek kóp sandaǵı aerozol bólekshelerge iye. Olardıń quramında shań hám duz bóleksheleri, kesellik tuwdırıwshı mikroorganizmler, patogenli griblerdiń sporaları, viruslar, bakteriyalar, piteler, burgeler hám taǵı basqalar bar. Bir waqıttiń ózinde, hawa rayıniń, diskomfortliliginen, topıraq hám suwdiń yekilemshi duzlanıwınan, pestitsidlerdiń keskin kóbeyiwinen, ósimlik quramında ziyanlı zatlar artadı, al óz gezeginde haywanatlar tárepinen jelinedi. Joqarıda sanap ótilgen faktorlar adamnıń hám haywanlardıń ekologiyalıq jaǵdayların jamanlastıradı, organlarda hám toqımalarda hár qıylı biologiyalıq aktiv birikpelerdiń buzılıwına hám yeń aqirinda keselliklerdiń artıwına alıp keledi.
Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında hár qıylı keselliklerdiń kóbeyiw sebepleri tiykarınan, Ol túslik Aralboylarınıń tiykarǵı epitsentrinde jaylasqan. A. B. Kurbanovtiń (2004) maǵlıwmatı boyınsha keyingi 12-jilda (1991-2002 j.) Respublikada tuberkulez keselliginiń artıwı baqlanadı. Qaraqalpaqstanniń arqa rayonlarında tuberkulez keselligi hám oniń menen adamlardıń kesellenıwı joqarı. Tuberkulez keselligi menen birinshi awırǵanlar arasında joqarı sanda dem alıw organı-ókpe tuberkulezi dizimge alınǵan. S. M. Mambetullaevaniń (2004) maǵlıwmatı boyınsha Qaraqalpaqstanda jasawshı adamlar arasında tarqalǵan as sińiriw kesellikleri diziminde aldińǵı orında xronikalıq gastritler hám duodenitler yesaplanadı. Qaraqalpaqstan boyınsha bul keselliklerdiń ósimi artıp baratırǵanlıǵı belgilenedi. Yeger 1989 j. bul kórsetkish Respublikada 6,7 ge teń bolsa usı izertlew dáwirinde al 26 mártebe artqan hám 175,4 ti quraydı. Házirgi waqıtta olar ástelik penen turaqlastırılıp átir.
As sińiriw sistenasındaǵı keselliklerde suw faktorı, yeresek adamlar hám balalar ushın tiykarǵı roldi oynaydı (sáykes ráwishte 15,4 % hám 21,1 %). Qorshaǵan ortalıqtaǵı pestitsidlerdiń tásir yetıw dárejesi xalıqtiń yeki taparındaǵı as sińiriw sistemasına úlken tásir kórsetedi (yeresek adamlar ushın 13,7 % hám balalar ushın 14 %). Usı másele boyınsha bizlerdiń izertlewlerimizdiń nátiyjeleri joqarıdaǵı ilimpazlardıń maǵlıwmatların tolıq tastıyıqlaydı.
Túslik Aral teńizi kontinentinde ekologiyalıq faktorlardıń insanlarǵa ortasındaǵı keri tásirleriniń aldın alıw ushın juwapkershilikli waziypa sıpatında qorshaǵan ortalıqti qorǵaw sharaların islep shıǵıw zárúrli. Adamlardıń jasaw orınlarında (awıl, qala hám basqalar) fitontsid ósimliklerdi ósiriw kerek: teńiz shipovnigi, túrkmen jiydesi, smorodina, dolana, zarań, júzim, sanday aq, jabayi yeginler: jińǵıl, qaraparaq hám basqa galofitlerdi yegıw kerek. Ekologiyalıq salamatlıq standartlarına qatań itibar berıwımiz lazim. Adamlar arasında, ásirese, oqıw hám tárbiya islerin, meditsinalıq -sanitariyalıq, sanday-aq, massalıq sport hám profilaktikalıq jumıs lardı alıp barıwımiz dárkar.