Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

(4-súwret). Aral bakirası.
Antropogen tásirler sebebinen jirtqish haywanlardıń azıqtı awlaw xarakteri hámde azıq assortimentiniń quramıda ózgere basladı. Qaraqalpaqstanniń ǵárezsizlikke jeriskennen keyingi tariyxinda yeń suw kem jil 2001- jıl boldı. Bul jılı qasqırlar 1-2 ret úy haywanlarınan qoy, yeshkilerge hújim jasawı baqlandı. Al, 2002- jılı iri shaqlı úy haywanlarına da hújim jasap úlken ziyan keltirdi. 2003- jılı Adjibay qoltıǵında jaylasqan jaylawlarda birneshe onlaǵan úy haywanları qasqırlardıń jemtigine aylandı. 2004- jılı qasqırlardıń úy haywanlarına hújim jasaw sanı birneshe mártebe arttı hám olar insanlardıń turar jayları aldında payda bola basladı. Suwsızlıq jıllarında bunday awhaldaǵı kórinisler Moynaq rayonınıń Qazaqdarya yelatında, Taxtakópir, Karauzyak, Shumanay hám Quńırat rayonlarınıń aymaqlarında de tez-tez ushırasıp turdı. Usınday awhallardıń ushırasıwı tábiyiy haywanatlar dunyasınıń de kemeyip ketıwıne imkániyat beredi. Házirgi waqıtta Araldıń duzlı suwında tek ǵana Artemiya balıq túri jasap qalǵan (5-súwret).
(5-súwret). Artemiya salina.
Sanlıqtan, Túslıq Aralboylarında tábiyiy jaǵdaylarda jasawshi haywanatlar dunyasınıń kóp túrliligin saqlap qalıw máqsetinde olar ushın suw ishiwshi hám jasalma azıqlandırıwshı orınlardı tezden shólkemlestiriw kerek hám bul tábiyiy protsesslerdi turaqlandiriw ushın tábiyiy resurslardı aqilǵa muwapıq paydalanıwdı ilimiy tiykarda basqarıw talap yetiledi. Ulıwma Túslıq Aralboylarında jańa qoriqxanalardı, sanaat xojalıqların shólkemlestiriw, jaylawlardı, haywanatlar dunyasınıń atız ot-jem bazaların dúziw, biologiyalıq hár túrlilikti saqlap qalıw hám olardı órshitiwdiń waqıtı keldi.
III BAP. ARAL ATRAPİNDAGİ MASHQALALARDİ SAPLASTİRİW
3.1. Aral mashqalasınıń keri tásirleriniń aldın alıw hám alardı saplastırıw boyınsha kórsetpeler
Yekinshi Dunya júzlik Uristan keyin búrinǵi awqam Ózbekistandı úlken paxta plantatsiyalarına aylandırdı. Amiwdárya hám Sirdárya suwlarınıń saǵalarında jańadan ózlestirilgen shólistan jerlerge yaǵniy paxta, salı atızları menen suw qoymaları sıpatında paydalanıwǵa, hár qıylı sanaat jáne óndiris tarawlarına baǵdarlanadı. Paxta jetistiriw hám oni islep júdá kúsheydi. Ózbekistan 6 million tonnaǵa shekem paxta ónimin jetistiriw jobasın qabıl etgen. Suw resursları daryalardıń ayaǵına shekem tolıq jetip barmadı. Nátiyjede 1960-jıllardan baslap aq Aral teńizine darya suwlarınıń quyıwı qısqarip basladı. Lekin Kremde turip oraydan basqarıw, tábiyiy resurslardı yesapqa almaw, haqiyqiy ilimiy tiykardaǵı jobalardıń qabıllanbawı hám basqada jol qoyılǵan kemshiliklerdiń sebebinen Aral apatshilıǵı kelip shıqtı. Ózbekistan gárezsizlikti qolǵa kirgizgen dáwirde Aral mashqalası regionallıq mashqaladan globallıq mashqalaǵa aylandı. Aral teńiziniń 90 % aymaǵı búgin shólistanlıqtan ibarat. Bul ǵalaba xabar qurallardaǵı járiyalanǵan maǵlıwmatlar boyınsha - Irlandiya aymaǵına teń maydan degen sóz. Al, teńizdiń qúrıwı oniń sheńberinde jasawshi insanlardıń ǵana turmıs tárizin yamasa hawa-rayın ózgertip qoymastan pútkil planetamızdıń xalqına úlken apat alıp keldi. Solay yetip, Aral teńiziniń qurıwı insaniyat tariyxindaǵı yeń iri ekologiyalıq apatlardan biri boldı. Sahraǵa aylanǵan teńiz tubindegi duzlar, qum-shań hám záhárli tóginler insanlar tirishiligin hám tábiyatti júdá qáwip astına qoydı.
Aral teńiziniń qurıp qalǵan aymaǵı 6 mln.gektardı quraydı. Sonnan 3, 2 mln.gektarı Ózbekistan, 2, 8 mln gektarı bolsa qońsi Qazaqstan Respublikası aymaǵına tuwırı keledi. Házirgi kuńe shekem bul aymaqta 600 miń gektar orında seksewiller yegilgen. 2019 -2021 jillarda jáne yarım mln.gektar, al, 2021 jildiń aqirinda jámi 1 mln. bir juz miń gektarǵa jetkeriledi. 2022-2030 jillarda Araldiń suwı tutqınǵa alıwıp, shorlanǵan jerlerge aylanıp qalǵan aymaqları , bir million bes juz miń gektar shól ósimlikleri menen tolıq qaplanadı. BMSh Jetkilikli sekretariniń kómegi sebepli BMSh-niń quwatlawi menen Aralboyi ushın kóp sheriklik tiykarındaǵı Trast fondı óziniń iskerligin basladı. Aralboyiniń awhalın jaqsılaw máqsetinde ulıwma bahasi 3 milliard dollardan artıq jobalar islep shıǵılǵan hám ámeliyatqa engizilmekte.
BMSh Jetkilikli sekretari Antoniu Guterrish Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev basshılıǵında Aralboyı xalqınıń turmısın hám dárejesin asırıw, zamanagóy úy-jay, sotsiallıq infradúzilmeler hám sanaat obyektlerin kórıw, ulıwma, Aral apatshılıqların jumsartıw júzesinnen ámelge asırılıp atirǵan shara-ilajlardı jumsartıwdi joqarı bahaladı. Bes ay dawaminda Araldıń qurǵaǵan túbindegi 500 miń gektardan artıq maydanda qorǵawshi seksewilzarlar yegiledi, 1, 1 million gektar maydanda qum irkiw sisteması jaratıladı. Ushırasıwda, kelesi jıl oktyabr ayında Nókiste bolıp ótetuǵın Aralboyında ekologiyalıq innovatsiya hám texnologiyalardı rawajlandırıw boyınsha xalıq aralıq konferenciya juwmaǵında Ózbekistan BMSh Jetkilikli Assambleyasina usı aymaqti “Ekologiyalıq innovatsiya hám texnologiyalar aymaǵı” sıpatında daǵaza qılıwǵa tiyisli arnawlı rezolyutsiya qabıl qılıw munasábeti menen shıǵıwı rejelestirilgeni kórsetiledi. Hár jılı 100 miń tonna shorlanǵan qum-shańlar hawaǵa kóterilip, aymaqta ekologiyalıq qáwip kúsheyip baratırǵanı haqqında ashıq-aydın aytılmaqta.
Bugingi kúnde insaniyattı oylandırıp atırǵan ekologiyalıq qáwip-qáterdi jumsartıw ushın, Aral teńiziniń suwı qaytıp, shorlanǵan aymaqlarındaǵı qúrǵaǵan bólimlerin kóklemzarlastiriw ushın, seksewilzarlar hám basqa de shorǵa shıdamlı ósimliklerden mińlaǵan gektar putazarlardı payda yetıw máqsetinde juwapker mekemeler menen shólkemlerdiń qániygelerinen ibarat taparlar dúzilgen (6-súwret). Ózbekstan dunyada misli kórilmegen tájiriybege qal urmaqta, yaǵniy teńiz ornındaǵı sahranı seksewilzarǵa aylandırmaqshi (7-súwret).
Mámleketimizdiń basshisi ótken 2018-jildiń noyabr ayında Moynaqqa xizmet saparı waqtinda rayondı ekonomikalıq -sotsiallıq rawajlandırıw, qosımsha invetsistiyalar kirgiziw, kelesi yeki jılda zamanagóy qala qurıwdaǵı barlıq jańalıqti yendiriw arqalı usı úlkede jańa qalasha qurıw, ulgili infradúzilme jaratıw boyınsha tapsirma bergen yedi. 2019-jildiń 16-yanvarında bolsa Ózbekistan Respublikası Wázirler Mekemesi tárepinen “Qaraqalpaqstan Respublikasıniń Moynaq rayonın kompleks sotsial-ekonomikalıq rawajlandırıw shara-ilajları tuwrali” qarar qabıl etildi. Berilgen hújjetke tiykarlanıp, Moynaq rayonınıń geografiyalıq jaylasıwı hám t
ábiyiy hawa
(6-súwret). Qurǵaǵan Aral ultanın seksewil egiw pracesi.