Ózbekistan respublikasi joqari TÁlim, ilim hám innovatsiyalar wázirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

2.2. Aral mashqalasınıń ósimlik hám hawyan organizmlerine tásirleri
Polsha ekologi P. Troyan (1988), óziniń “Ekologiyalıq bioklimatologiya” kıtabında klimat payda yetıwshi faktorlar bir tárepden, al yekinshi tárepden abiotikalıq faktorlardıń haywanat hám ósimlik organizmlerine tásirlerin ayıradı. Usılardıń ishinen qorshaǵan ortalıqtiń, tiri organizmlerge tásir yetıwshi hawa rayı yamasa hawa rayı jaǵdayları organizmlerdiń aktivliligin basqarıp turadı, belgili geografiyalıq ortalıqta konkret túrlerdiń tarqalıwın anıqlaydı, klimatlıq faktorlarǵa, metabolizmine, qálpine kelıw hám ómir súriwine tásir yetedi. Bulardıń tásir yetiwi hár qıylı fauna hám florada kórinedi. Ósimlikler hám haywanlardıń jańa orınlarǵa kóshiwi ustemlik yetıwshi hám qorshaǵan ortalıq aymaǵındaǵı tábiyiy jaǵdaylar menen basqarıladı.
Ádebiy maǵlıwmatlar boyınsha ósimliklerdiń qúramina 74 ten artıq ximiyalıq elementler kiredi. Biraqtan solardan ósimlik tirishiligi ushın 16 element zárúrli. Ilimpazlardıń kórsetıwınshe ósimliklerdiń jaqsi ósıwı hám rawajlanıp miywe berıwı ushın makroelementler (N, P, K, CA, Mg, Su, Fe) hám mikroelementler (B, Mn, Zn, Cu, Mo, Co, Al, Si, Ni hám t.b.) kárúrli. Bul elementler kópshilik jaǵdaylarda tábiyiy birikpeler túrinde kebirlerdiń jiynalǵan jerinde hám taǵı basq. turinde ushırasadı.
Zárurli elementlerdi ósimlik ushın tógin túrinde qollanıw, topıraq arqalı, yamasa tamırdan tısqarı jol menen qollanıw jaqsi nátiyje beredi. Bul bir tárepten ósimliktiń jaqsi ósıwın, rawajlanıwın hám joqarı zuráát berıwın táminleydi, al basqa tárepinen geypara keselliklerdi túsindiriwde hám geypara belgisiz keselliklerdi dúzetıwde, yamasa zamarriq yaki bakteriyalıq kesellikler yesaplanatuǵınlıǵın anıqlawǵa járdem beredi.
M
akro hám mikroelementlerdi tógin sıpatında qollanıw tábiyiy birikpelerdi qollanıw siyaqlı ótkeriledi. Ádebiyatlarda ayrım duzlardıń hám elementlerdiń topıraq arqalı ósimliklerge azıq retinde qollanılıwı haqqında kóp ǵana maǵlıwmatlar bar. Al tamırdan tısqarı shań-duzlardıń ósimliklerge qollanılıwı haqqında maǵlıwmatlar shegaralanǵan sanda bolıp, júdá kem. Nátiyjede, tábiyiy túrde, jáne antropogen túrde bul másele Aral teńiziniń qurǵawi hám keń duzlı maydanlardıń payda bolıwı hámde usı qurǵaǵan ultanlardan shańlı-duzlardıń kóteriliwi hám qorshaǵan ortalıqqa tusıwı menen baylanıslı kelip shıqtı. Házirgi waqıtta bolsa, Araldıń tiykarǵı florasın galofit ósimlikler quraydı (3-súwret).