Ўзбекистон миллий университети Фалсафа факультети Ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

ҚАДРИЯТШУНОСЛИКНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ 
 
Аксиологиянинг асосий мавзулари 
Қадриятшунослик асосан қадриятлар, уларнинг намоён бўлиш шакллари, 
қадрлаш хисси, қадрлаш туйғуси, реалликка қадриятли муносабат ва аксиологик 
ёндашув, ижтимоий тараққиёт жараёнида қадриятлар соҳасидаги ўзгаришлар, қадрлаш 
ва қадрсизланиш муаммолари, тарихни аксиологик тушуниш, қадрият тизимларининг 
амал қилиш хусусиятлари тўғрисидаги масалаларни ўрганади. 
Аксиология қадриятларга, авввало, умумий категория сифатида қарайди. Бунда 
қадриятлар реалликнинг намоён бўлиш шакллари, воқеликдаги нарса, ҳодиса ва 
жараёнлар, оламдаги рўй бераётган ўзгаришлар, инсоният, жамият, одамлар, уларнинг 
ҳаёти, фаолиятининг ижтимоий субъектлар учун аҳамияти ва қадрини англатадиган 
умумаксиологик категория сифатида талқин қилинади. Шу билан бирга 
қадриятларнинг моҳияти, мазмуни, объектив асослари, субъектив англаб олиниши, 
тузилиши, намоён бўлиш шакллари тавсифланади. Гарчанд қадриятлар категорияси 
кўпроқ умумийликни англатсада, унда хусусийлик ва алоҳидалик ҳам намоён бўлади. 
Аксиология ана шу умумийлик, хусусийлик ва алоҳидаликнинг қадриятларда намоён 
бўлишини билишнинг анализ, синтез, таққослаш, умиумлаштириш, абстрактлилик ва 
конкретлилик усуллари асосида ўрганади. Шу тариқа умумий, хусусийц ҳамда алоҳида 
қадрият шакллари тавсифланади, улар орасидаги боҳлиқлик, ўхшашлик ва фарқлар 
аниқланади. Қадрият шаклларининг намоён бўлишидаги ўзаро алоқадорлик ва 
диалектик боғлиқлик, бунинг ифодаси бўлган қадрият тизимларининг вужудга келиши, 
амал қилиши, барқарор ва беқарор ҳолатлари, ўзгаришлари каби масалалар ҳам 
аксиология доирасида ўрганилади. 
Қадриятлар соҳасидаги ўзгаришларнинг ижтимоий тараққиётга боғлиқлиги, бу 
боғлиқликнинг ривожланиш босқичлари, цивилизациялар ҳаётининг муайян 
даврларида ўзига хос ҳолда намоён бўлишини ўрганиш ҳам аксиологиянинг асосий 
мавзулари қаторига киради. Бунда асосий эътибор тарихни аксиологик тушунишга 
қаратилади. 
Тарихни 
материалистик, 
идеалистик, 
метафизик, 
политологик, 
культурологик тушуниш усуллари борлиги кўпчилик мутахассисларга маълум. Собиқ 
иттифоқ даврида тарихни материалистик тушунишга энг асосий эътибор қаратилар, 
идеалистик, теологик, метафизик тушунишлар асосан танқид қилинар эди. Уни 
политологик, культурологик тушуниш яқиндан бошлаб кенг эътироф этила бошланди. 
Аммо тарихни аксиологик тушуниш тўғрисида тадқиқотлар йўқ ҳисоби, у эндигина 
эътироф этилмоқда. 
Аксиология қадриятлар ва қадрият системаларининг жамият ҳамда инсон ҳаёти 
учун аҳамиятини, уларнинг ижтимоий функцияларини ҳам ўрганади. Маълумки, 
қадриятлар жамият ва инсон фаолиятига ўзига хос таъсир кўрсатади. Улар гоҳида идеал 
сифатида кишиларни омилкор фаолиятга ундасалар, гоҳида маънавий мезон, ахлоқий 
талаб сифатида одамларнинг хатти-ҳаракати ва турмуш тарзини, интилиш ва 
эҳтиёжларини белгилайдилар, фаолиятларини бошқариб ёки йўлга солиб турадилар. 
Бунда қадриятларнинг регулятив функцияси ва маънавий мезон сифатидаги аҳамияти 
яққол намоён бўлади. Муайян қадриятларни барқарор қилиш бутун халқ, миллат, 
давлат ёки қавмларни бир муддат ёки узоқ вақтга қадар аниқ мақсадлар йўлида 
бирлаштиради, улар фаолиятининг ўналишини белгилайди. Масалан, ҳозирги даврда 
мустақиллик ва уни мустаҳкамлаш республикамиз ҳукумати, аҳолиси, ундаги миллат 
ва ижтимоий субъектларнинг фаолиятини белгилаб турган асосий мезондир. 
Аксиология ана шундай жараёнларнинг умумий жиҳатлари ва ўзига хос 
хусусиятларини ҳам ўрганади. Бунда қадриятларни қайта баҳолаш, қадрлаш меъёрлари, 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

20
қадрият мўлжаллари, қадрсизланиш даражалари билан боғлиқ муаммоларни илмий 
ўрганиш ниҳоятда катта назарий ва амалий аҳамият касб этади. 
Жаҳон харитасида рўй бераётган ўзгаришлар, собиқ СССРнинг тарқалиб 
кетиши, унга хос қадриятлар тизимининг ўтмишга айланиши, Ўзбекистоннинг 
истиқлол йўлидан бораётганлиги, республикамизда мустақилликка асосланадиган 
қадриятлар 
системасини 
шакллантириш 
имкониятлари 
ва 
эҳтиёжлари 
қадриятшунослик борасидаги янги-янги изланишлар учун асос бўлмоқда. Бу 
жараённинг умумаксиологик қонуниятлари, минтақавий жиҳатлари ва республикага 
хос хусусиятларини илмий таҳлил қилиш муҳим аксиологик вазифага айланмоқда. 
Ўзбекистонда азалий шарқона қадриятларни қадрлаш, умуминсоний қадриятларга 
содиқлик руҳини тарбиялаш, миллий қадриятларни тиклаш, авайлаб-асраш, инсон 
қадри, ҳақ-ҳуқуқлари ва манфаатларининг устуворлигини таъминлаш борасидаги 
вазифалар ҳам муҳим масалалар қаторига киради. 
Қадриятшунослик мавзуларининг соф илмий, яъни бевосита аксиология фани 
билан боғлиқ жиҳати ҳам бор. Бунда муаммолар қадриятшунос-ликнинг баҳс 
мавзуларини аниқлаш, уларни илмий асослаш, аксиологик тушунча, категория, 
қонунлар ва жараёнларни назарий жиҳатдан тавсифлаш каби масалаларни ўзида акс 
эттиради. Қадриятшунос-ликнинг бошқа фанлар билан алоқасини ўрганиш ҳам муҳим. 
Бу соҳада фалсафа, уқуқшунослик фанларининг ютуқларидан фойдаланиш катта 
аҳамият касб этади. Буларга аксиологиянинг тарихий илдизларини нафақат Ғарбдан, 
балки Шарқдан излаш, қадриятшуносликдаги замноавий йўналиш-лар ва турли хил 
қадрият назарияларини илмий тавсифлаш, уларнинг илмий ва амалий аҳамиятини 
кўрсатиш вазифалари ҳам қўшилишини ҳисобга олсак, масаланинг муҳимлиги янада 
айдинлашади. Бу борада олиб борилаётган илмий изланишлардаги ҳар бир ижодий ва 
ижобий натижа аксиологиянинг ривожига ёрдам беради, унга хос мавзуларни изоҳлаш, 
муаммоларни баҳоли қудрат ечиш имкониятини яратади.