Ўзбекистон репсубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети тарих факультети

 
Антропогенез жараѐнида қадимги одамларнинг жисмоний 
хусусиятларининг ўзгариб бориши 
Антропогенез жараѐни даврига оид кўплаб қазилма одам склетлари 
топилмалари топилган. уларниѐшини аниқлашда антропологик, геологик 
кузатувлардан кенг фойдаланилади. инсонларнинг меҳнат фаолиятлари ва 
яшаш тарзлари улар яшаган ерларда археологик инвенторлар ва ўша давр 
фаунаси изларини қолдиради. антропогенез атамаси ўрнига кейинги 
вақтларда 
Европа 
ва 
АҚШ 
тарихий 
адабиѐтларида 
―Инсоният 
палеонтологияси‖ атамаси кенг қўлланилмоқда . шунингдек, айрим ҳолларда 
палеантропология атамаси ҳам ишлатилмоқда. 
ирқшунослик антропогенездан фарқли равишда тана қисмларининг 
даврларда эмас, балки географик кенгликларда ўзгариб боришини таҳлил 
қилади. У инсоният жамоасининг ҳудудларда пайдо бўлиши, унинг локал 

---

37 
вариантлари, уларнинг табиий генеологик классификациясини тузиш, ирқий 
белгиларнинг ѐшга қараб ўзгариши, халқларнинг келиб чиқиши, уларнинг 
ўзаро қон – қариндошлиги, халқларнинг кўчиши ѐки миграцияси, хусусан 
қадимги даврларда кўчишлари кабилар билан шуғулланади.
собиқ СССР да этик антропология атамасикўп ҳолларда ирқшунослик 
маъносини англатади деган қарашлар катта хатодир. эник антропология, 
этник муносабатларда ирқларнинг ўзаро қўшилувига оид жуда қисқа 
ирқшунослик бўлими билан шуғулланади.
XIX асрнинг охири – XX асрнинг бошларида инглиз биометрик 
мактаби тарихий атропологик тадқиқотларда устун мавқега эга эди. Инглиз 
биометрик мактабига Карл Писр асос солган бўлиб, у соҳасига кўра нафақат 
файласуф, балки, замонасининг зийрак математиги ҳам ди. бу ҳол тарихий 
антропологияда математик услубнинг маълум бир тарихий даврда 
устунлигини таъминлади. математик сифатида у биологик изланишларни 
статистик анализнинг илғор методларидан фойдаланишни жорий қилди ва 
унинг жорий қилган усулларидан ҳозирга қадар фойдаланиб келинмоқда. шу 
тариқа пирсон тарихий арнтропологияда биометрия методи асосчиси 
сифатида тархда қолди. у асос солган ―Биометрика‖ журнали атрофида 
бирлашган олимларасосан генетика ва антропология муаммолари билан 
шуғулланадилар. 
Инглиз биометриклари кринологик методни ҳам такомиллаштириб 
бордилар антропологияда ва қисман кринологияда кўплаб эмпирик 
тадқиқотларни амалга оширдилар. Пирсон амалий кринология билан 
шуғулланмаган бўлсада, унинг ўқувчилари хусусан Жефри Морант дунѐ 
халқларининг кринологиясига оид катта манбавий аҳамиятга эга 
маълумотлар тўплайди.
Жефри Морант тўплаган илмий мероснинг бир қисми Англияда 
қолганлари Европанинг турли мамлакатларида сақланмоқда. Пирсон 
шогирдлари Англия ва Мисрнинг палеоантропологиясига оид катта ишларни 
амалга оширганлар. Тўпланган материаллар асосида қадимги Миср, Европа 

---

38 
Осиѐ ва Африканинг кринологияси ишлаб чиқилиб, анализдан ўтказилди. 
Шунингдек, ирқлар ичидаги бир қадар катта этник гуруҳларнинг тосономик 
даражасини ҳам биометрик анализ қилинди.
Биометриаянинг отеометрия соҳасида билимлар ҳам инглиз биометрия 
мактаби томонидан ривожлантириб борилди. Писр ва унинг шогирдлари 
инглизларнинг склетлари вариациясига оид улкан ишларни амалга 
оширдилар. Антропогенез жараѐни билан биометриклар мактаби вакиллари 
камроқ шуғулланганлар. Улар тадқиқотларида Антропологиянинг бу соҳаси 
тараққиѐтидаги хизматлари у қадар катта эмас. Шундай бўлсада, Ж. 
Морантнинг бу соҳа тараққиѐтидаги хизматларини алоҳида тилга олиб ўтиш 
лозим. У барча палеоантроп ва юқори палеолит даврига оид Европа 
музейларида сақланаѐтган қазилма инсон аждодларининг бош суягини 
тадқиқ этганлиги билан машҳур.
Француз антропологлари XX аср бошларида асосан алоҳида олинган 
конкрет инсон гуруҳларининг ирқий хусусиятларини ва антропогенез 
жараѐни даврида топилган қадимий инсон аждодлари қолдиқларини 
тўлиқроқ ўрганишга эътибор қаратганлар. Француз антропология 
мактабларининг ирқчилик соҳасидаги тадқиқотлари тарихнинг айрим 
саволларига жавоб берсада, айтарли мувоффақият қозона олмайди. 
Антропогенез жараѐнида яшаган аждодларнинг суяк қолдиқларини 
таҳлил 
этиш 
борасида 
француз 
антропология 
мактаби 
катта 
мувоффақиятларга эришган. бунда Франция ландшафтининг тўртламчи 
даврда инсон аждодлари инсон аждодлари яшаши учун қулай бўлганлиги. 
қазилма ѐдгорликларнинг кўплаб топилиши, ҳам асосий омиллардан бири 
бўлди. мутахассислардан биринчи ўринда, ушбу материаллар устида 
тадқиқотлар олиб борган олим сифатида биринчи ўринда Марселен Бульни 
таъкидлаб ўтиш лозим.
Унинг тадқиқотлари натижаси сифатида чоп этилган монографияси чоп 
этилиб, асосан Шапел – о – Сен мавзеидаги Буффия ғоридан (классик 
неандерталлар) палеоантроп склети қолдиқларинингтўлиқ таҳлилига 

---

39 
бағишланган. бу монографиясида Марселен Буль неандерталь одамининг 
морфологик характеристикасини чуқур таҳлиллар асосида келтири ўтади.
шу билан бир қаторда биринчилардан бўлиб, Неандертал одамининг суяк 
қолдиқларини замонавий инсон суяги қолдиқларидан морфологик 
фарқларини солиштирган ҳолда қатор илмий хулосаларга келади. Марселан 
Бульнинг тарихий антропология соҳасидаги тадқиқотлари бугунги кунга 
қадар ўзининг илмий аҳамиятини йўқотгани йўқ.
XX асрнинг бошларида Марказий Европада инглиз биометрик 
мактабидан фарқ қилмайдиган яна бир илмий антрпологик мактаби вужудга 
келган эди. бу макабнинг асосчиси сифатида Цюрихдаги Рудоль Мартин ва 
унинг шогирдларини кўрсатиб ўтиш лозим. дастлабки даврда Р. Мартин 
Цюрих университетида кафедрада фаолият олиб борган.
У шунингдек, бир қанча остеология ва кринологияга оид асарларнинг 
муаллифидир. Р. Мартин томонидан 1914 йилда чоп этилган ―Антропология 
дарслиги ва унинг систематик мазмуни‖ асари ўзидан кейинги антропологлар 
учун илмий қаҳрамонлик сифатида баҳоланган. асарнинг иккинчи ва учинчи 
томлари унинг вафотидан кейин, яъни, 1928 йилда шогирдлари томонидан 
чоп этилади. шунингдек, шогирдлари
Р. Мартиннинг ―Антропология дарслиги ва унинг систематик мазмуни‖ 
асарини тўлдирилган ва қайта ишланган нашрини 1957 – 1966 йилларда 
унинг шогирдларидан бири Мартин Кар Заллер омонидан чоп этилади. ушбу 
асарни номига қараб таълим йўналиши учун дарслик еб қарамаслик лозим. 
асар соф илмий йўналишда бўлиб, Мартин инглиз биометриклари 
сингарибарча ҳаракатларини антропологик методларни ислоҳ қилиш ва 
ривожлантиришга ҳаракат қилди.унинг биометриклардан фарқи шундаки, Р. 
Мартин кринология ва қисман остеология билан шуғулланиш орқали 
чекланиб қолмади. У ўз тадқиқотларида инсоннинг барча организмларига 
эътиборини қаради.
Р. Мартин инсон морфологиясининг йирик билимдони бўлиб 
ҳисобланади. Шунинг учун унинг тадқиқотлари методологиясида 

---

40 
морфология устунлик қилган. ―Антропология дарслиги ва унинг систематик 
мазмуни‖ асарининг биринчи томида тирик инсонни антропоогик жиҳатдан 
ўрганиш, бош ва тана ўзгаришларини таҳлил этишнинг хилма – хил 
усуллари, иккинчи томида эса, остеология ва кринология соҳасига оид 
тадқиқот методларига бағишланган.
унда тўлиқ суратда крионометрик нуқталар системаси баѐн қилинган. 
бош суягининг морфологик структураси, бош суягининг ўзгаришларга 
учрамайдиган қисмлари ва уларни ѐзиш, таҳлил этиш усуллари, шунингдек, 
алоҳида олинган суякларнинг морфологик характеристикасини тавсифлаш ва 
ниҳоят асарнинг учинчи томида антропологик асарлар библиографияси 
келтириб ўтилган.
Р. Мартин таклиф этган ўлчамларнинг рақамли, ишорали системаси 
кенг тарқалган. бу метод инглиз биометрик мактаби томонидн ҳам тан 
олинган. Р. Мартин шогирдлари ҳам қазилма одамнинг морфологик 
йўналишда ўрганишга катта эътибор қаратганлар.