Ўзбекистон репсубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети тарих факультети

Археологик ва палеоантропологик жиҳатларга кўра даврлаштириш
Тарихий даврлар 
Археологик даврлар 
Палеоантропологик даврлар

---

45 
Жамоадан 
олдинги 
(ибтидоий тўда) даври 
Қуйи ва ўрта палеолит 
Архантроплар 
ва 
палеантроплар 
Илк уруғ жамоаси даври 
Юқори палеолит ва мезолит Неантроплар даври 
Кечки уруғчилик даври 
Неолит, энеолит, бронза 
Синфий 
жамият 
ва 
давлатларнинг 
ташкил 
топиш даври 
Бронза, темир 
Антропологик даврлаштириш жадвали. 
Ибтидоий 
инсон 
қзилма 
ѐдгорликлари 
Ўзига хослиги 
Топилган жойи 
Австролопитек
―Жанубий маймун‖ олд оѐқларда 
юрган ва озиқ – овқат излаган 
Жанубий Африка 1924 й 
Питекантроп
Қадимги маймунсимон одам 
Ява ороли 1891 й 
Синантроп
Замонавий 
инсоннинг 
қадимги 
аждоди
Пекин яқинидаги Чжоу коу 
дян 1927 й 
Неандерталь
Палеолит даврига оид илк одам 
аждоди 
Неандерталь 
водийси 
(Германия) 
Кромоньон
40 – 35 минг йиллар олдин вужудга 
келган Homo sapiens – ақл идрокли 
одам.
Кро – Маяьов (Франция) 
1868 й 
Ибтидоий жамият тарихини геологик ва антропологик боғлиқликда даврлаштириш 
жадвали
да
вр
эра
лар 
хронологияси 
Қазилма ѐдгорликлари 
Асосий белгилар 
Тўртлам
чи
да
вр
пле
йс
тоц
ен
35 – 4 минг йил 
200 – 40 минг 
йил 
650 – 360 минг 
йил 
Ақл 
– 
идрокли 
одам 
(Ҳомосапиенс), палеантроплар 
(Неандерталлар), 
Архантроплар (Ҳомоэректус) 
Инсоннинг 
ҳайвонот 
оламидан ажралиб чиқиши, 
илк 
кишилик 
жамоалари, 
хўжалик 
турлари, 
ҳайвонларнинг 
қўлга 
ўргатилиши, ўсимликларнинг 
маданийлаштирилиши 
ви
ллафра
н
к 
2 млн йил 
2, 6 млн йил 
Ишбилармон 
одам, 
Ҳомоҳабилис
Дастлабки 
қазилма 
ѐдгорликлар 
Товуш сигналлари ва меҳнат 
қуролларининг 
ясай 
бошланиши 
Дастлабки меҳнат қуроллари 
Учла
м
ч
и да
вр
Пли
оц
ен
9 млн йил 
Энг 
қадимги 
австролопитеклар 
Суяклар, тошлар, таѐқларнинг 
илк бора меҳнат қуроли 
сифатида ишлатилиши. 

---

46 
Ми
оц
ен
 
15 млн йил 
Кениапитек 
(Кения) 
ва 
Рамапитек 
(Шимолий 
Ҳиндистон) 
Австролопитекларнинг 
аждоди 
 
Оли
гоц
ен
40 млн йилгача Египтопитек (Миср) эҳтимол 
барча Австролопитеклар ва 
ҳозирги замон одамсимон 
маймунларининг 
аждодлари 
бўлиши мумкин 
 
Ибтидоий жамият тарихини цивилизацион даврлаштириш
Тарихий 
даврлар 
Палеолит мезолит 
неолит 
энеолит 
бронза 
темир 
Хронолог
ик 
чегаралар
и 
40 - 35 – 
10 
минг 
йил олдин 
10 
– 6 
минг 
йилликла
р 
6 – 4 минг 
йилликлар 
4 – 3 минг 
йилликлар 
3 – 2 минг 
йилликлар 
2 
– 1 
минг 
йилликла
р 
Инсон 
турлари 
неандерта
л 
Homo sapiens – кромоньон одамлар 
Ибтидоий 
аждодлар
нинг 
асосий 
машғулот
лари 
Териб 
термичлаш, 
ҳайвонларни овлаш 
Деҳқончилик ва чорвачилик 
Йирик 
ҳайвонлар
ни овлаш 
Йирик ва 
майда 
ҳайвонлар
ни овлаш 
Овчилик
Балиқчилик
ҳунармандчилик 
Кулолчилик, тўқимачилик, темирчилик, метал қуйи, 
дурадгорлик 
Меҳнат 
қуроллар
и
Чақмоқто
ш 
қуроллар, 
суякларда
н 
тайѐрланг
ан 
найзалар 
Ўқ – ѐй, 
гарпун, 
қармоқлар
Болталар, 
бурғулаш 
асбоблари, 
мотига, 
омоч, 
кулолчили
к чархи 
Мисдан 
жанг 
ва 
меҳнат 
қуролларин
инг пайдо 
бўлиши 
Бронзадан 
Темирдан
Инсонлар 
жамоаси
Катта. 
Биргаликд
а 
яшаганлар
, уруғ – 
Унча 
катта 
бўлмаган. 
Уруғ 
– 
қабилавий 
Уруғ 
ичида 
тенгсизлик
нинг 
бошланиш
Тенгсизлик
нинг 
кучайиб 
бориш 
жараѐни 
Қабилалар
нинг 
бирлашуви
, 
умумий 
тил, 
Етакчилар 
ҳокимияти
нинг 
кучайиши, 
ҳарбий 

---

47 
қабилалар
нинг 
вужудга 
келиши 
жараѐни 
алоқалар 
сақланиб 
қолинган. 
Уруғ 
етакчилар
и 
ва 
шаманлар
нинг 
ажралиб 
чиқиш 
жараѐнлар
и 
и 
етакчилар 
ва 
шаманлар 
ҳокимияти
нинг 
кучайиши 
маданиятга 
эга бўлган 
халқларни
нг вужудга 
кела 
бошлаши 
соҳанинг 
тараққиѐти, 
қабилалар 
иттифоқи 
ва 
давлатларн
инг 
вужудга 
келиш 
жараѐни
Қазилма ѐдгорликларнинг саналарини аниқлаш усуллари 
Ибтидоий жамият тарихининг дастлабки босқичи хронолик жиҳатдан 
тўлиқ ўз ечимини топган эмас. Ҳатто мавжуд материаллар ва моддий 
ѐдгорликларнинг ѐши ҳам абсалют аниқликда эмас. Бир неча юз минг йил, 
ѐки миллион йилликларга оид моддий ѐдгорликларни ѐшини аниқлашда энг 
замонавий техника ҳам бир неча йилларга адашади. Моддий 
ѐдгорликларнинг ѐши маданиятлар ѐшини қиѐслаш, археологик типларнинг 
ўзгариб бориши, палеонтология, геология, палеоклемотология ва бошқа 
фанларнинг ютуқларига қараб аниқланади.
Ашѐларнинг ѐшни аниқлашнинг қуйидаги усуллари мавжуд. Улар 
асосан физика ва химия фанининг ютуқларидан фойдаланилган ҳолда амалга 
оширилади. 
1. 
Радиоуглерод 
усули. 
Ашѐда 
органик 
моддаларнинг 
қолдиқларига қараб ѐшини аниқлаш усули бўлиб, унда С
14
углерод – карбон 
моддасининг ярим парчаланиш даврига қараб ашѐнинг ѐши аниқланади. 
Ушбу усул кўпроқ ҳайвонлар ва ўсимликлар қолдиқлари ѐшини аниқлашда 
қўлланилади. Чунки космос нурлари таъсирининг азотга таъсири натижасида 
содир бўладиган бу модда кўпроқ ўсимлик ва ҳайвонларнинг қолдиқларида 
етарли миқдорда бўлади. Бу усул ҳар 5730 йилликда 40 йил фарқ билан 
ашѐнинг ѐшини аниқлайди. Шу сбабли ушбу усулда хатолик камроқ чиқиши 

---

48 
учун юқори пелеолит даврига оид (40 минг йилликларгача) ашѐларни ѐшини 
аниқлашда кўпроқ фойдаланилади. 
2. 
Калий-аргон (К
40
А
40
) усули. Ушбу усулда кўпроқ археологик 
ва антропологик ѐдгорликлар ѐшини ниқлашда қўлланилади. Калий инсон 
суякларида кўпроқ бўлиб, у парчаланиш жараѐнида аргонга айланади. Ушбу 
моддаларнинг парчаланиш даврига қараб ашѐнинг ѐши аниқланади. Бу 
усулда ашѐнинг ѐшини аниқлаш 2 млн йилликларгача бўлган даврда ижобий 
аҳамиятга эга.
3. 
Дендрохронологик усул. Яқин ўтмишга оид ѐғоч материаллар 
ѐшини ѐғоч ҳалқаларига қараб аниқлаш усули. Археологик ѐдгорликларда 
сақланиб қолинган ѐғочлар орқали бир неча минг йилликларни аниқ ѐшини 
белгилаш мумкин.
4. 
Археомагнит усули. Ер шарининг ўз ўқи атрофи ва қуѐш 
системаси атрофида айланишига қараб аниқланади бу усул 25 йил пилус ѐки 
минус аниқликкача аниқлаб беради. 
Археомагнит усулидан ташқари ашѐнинг ѐшини аниқлашга қаратилган 
термолюминесцент усули ҳам мавжуд бўлиб, археомагнит усули билан 
биргаликда энг қадимги даврларга оид ашѐларнинг ҳам ѐшини аниқлаш 
имконини беради. Бу усул неорганик ашѐларда кўпроқ қўлланилади. Кўпроқ 
кристал структурага эга бўлган жисмларда фойдаланилади. Аммо бу усул 
тўлиқ ишлаб чиқилмаганлиги сабабли турли давлатларнинг олимлари бир – 
бирларининг ишларини қайта – қайта текшириб хулосаларга келадилар.
Физика ва химия фанлари методлариашѐларнинг ѐшини аниқлашгина 
эмас, балки археологик қазишмаларда топилган ашѐларни қайта тиклаш 
билан боғлиқ ишларни ҳам бажаради. Ашѐларнинг ѐшини аниқлашда ва 
қадимги даврлар ҳақида тўлиқроқ тасаввурга эга бўлишда бу муҳим 
аҳамиятга эга бўлиб ҳисобланади. Физика ва химия фанлари методларидан 
фойдаланиб, археологик ѐдгорликларда даврлар ўтиши билан ѐмон ҳолатда 
бўлган ва бир қисми йўқолиб борган, йўқолиб кетиш арафасида (ѐғочларнинг 
чириши, металларнинг занглаб йўқолиши) турган ѐғоч, суяк, метал, тери, 

---

49 
сопол, мато қолдиқларини тиклаш, уларнинг асл кўринишларига эришиш 
мумкин. Матоларнинг асл кўриниши, улардаги рангларни тикланиши, суяк ва 
металлардан тайѐрланган ашѐларнинг тиклаш ишларида рентгент орқали 
ѐритилиши, 
электрон 
микроскоп, 
микрофотографик, 
флюоресцент 
методлардан фойдаланилади. Ушбу методлар ашѐларнинг ѐши, улардан 
фойдаланилиш тартиби, қадимги даврларда ашѐларнинг функцияси кабилар 
хусусида хулосаларга келиш имконини беради.
Бундан ташқари ашѐлар ѐшини аниқлаш ва уларни тиклашда физика ва 
химия фанларининг кенг масштабли рангли тасвирга олиш, гальванопластика 
усулларидан ҳам фойдаланилмоқда.