Ўзбекистон республикаси бош прокуратураси академияси

Биринчиси, 
сир тутилмагани, шифровка учун ишлатилиб, 
истеъмолчининг адреси билан бирга эълон килиниши мумкин.
Иккинчиси, махфий расшифровка килиш учун ишлатилиб, фақатгина 
бир шахсга маълумдир. Бу дастур одатда, хужжатнинг муаллифи ёки 
жўнатилган тарафга маълум бўлиб махсус дискетда сакланади. Ракамли имзо 
иккита функцияни бажаради: маълумотнинг дахлсизлигини таъминлайди ва 
хужжат муаллифининг шахсини тасдиклайди. Криптографик химоя 
компьютер ёки магнит таркатувчидаги маълумотнинг махфийлигини 
таъминловчи энг ишончли воситалардан саналади.
Қидирилаётган маълумот топилганда дисплейнинг жорий тасвири 
суратга туширилиши ва стандарт воситалар ёрдамида маълумотни доимий 
тарқатувчига (одатда - магнит диск) ёзиб олиш ёки принтер орқали қоғозга 
чиқариш зарур. Компьютерни ёқиб ўчириш ва улар билан манипуляция килиш 
фақат хисоблаш техникаси мутахассиси иштирокида бажарилиши мумкин. 
Агар объектда электр таъминоти ўчириб қўйилган бўлса, ёнгин ёки портлаш 
билан боғлиқ ҳолда, уни ёқишдан аввал компьютер ва ҳамма периферия 
мосламалари ўчирилганлигини текшириш керак. Объектда мавжуд барча 
компьютерлар (ёки хотира блоклари) ва магнит тарқатувчилар олиб қўйилиши 
керак. Уларни объектда ёки бегоналар кириши мумкин бўлган ерларда сақлаш 
мумкин эмас. Магнит тарқатувчилардаги маълумот жиноятчи томонидан 

---

65 
осонгина йук килиниши мумкин. Бу ҳолатни визуал йул билан аниқлаб 
бўлмайди. Компьютер ва унинг мосламалари мухрланади: разъемлар
81
(электр 
ўтказгичлари)га қоғоз қўйиб, эгаси ёки эксперт йуқлигида фойдаланишнинг 
олдини олиш учун унинг четларини компьютернинг ён деворига клей ёки 
ёпишқоқ вараққа ёзилиб, қоғоз қутида сакланади. Магнит тарқатувчиларни 
бевосита каноп билан ўраш, уларни тешиш ва уларга имзо, белги қўйиш 
мумкин эмас. Тергов ҳаракати баённомасида магнит ва бошка доимий магнит 
тарқатувчиларнинг жисмоний хусусиятлари, аппаратуранинг серия номерлари 
ва уларнинг индивидуал белгилари қайд этилади. Машинкада ёзилган 
текстлар баённомага илова сифатида расмийлаштирилади. Купинча аппарат 
воситаларида маълумот изларидан ташқари криминалистика учун одатий 
излар ҳам учраб туриши сабабли, кўздан кечиришга мутахассис-
криминалистни таклиф килиш ҳам мақсадга мувофикдир. Тергов амалиётида 
компьютер воситаларининг ички элементларида бармок излари, металлни 
қайта ишлаш асбоблари, қўлда ушлаш излари қолганлиги ҳолатлари маълум.
Гумондор ва жабрланувчиларни бошланғич сўроқ қилишда компьютер 
тизимининг функцияси ва максади, компьютер техникаси ва у жойлашган ерга 
ким бемалол кириши мумкинлиги, у ерда бегоналарни пайдо бўлиши ва 
қандай ҳимоя воситалари ишлатилганлигини аниқлаш зарур. Агар 
маълумотнинг бир қисми махфий бўлса, ким ундан фойдаланишга рухсат 
берган ва аслида ким фойдаланган: Жиноят натижасида қандай зарар (мулк, 
номулк шаклида) етказилган ва уни камайтириш йули борми деган саволларга 
ойдинлик киритиш лозим.
Юқорида ўрганилган манбалар асосида шуни айтишимиз мумкинки, 
жиноят-процессуал қонунчилигимиз ҳам ўзида бугунги даврга монанд 
жиноятлар 
учун 
ўзгаришларни 
акс 
эттириши 
лозим. 
Хусусан, 
кибержиноятларни тергов қилишга доир ишлар юзасидан алоҳида боб 
81
https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1115345 

---

66 
сифатида рақамли далилларни тўплаш тартибини белгилаш лозим деб 
ҳисоблаймиз.
Дарҳақақат, кибержиноятларда далил ижтимоий хавфли қилмишнинг юз 
берган-бермаганлигини, шу қилмишни содир этган шахснинг айбли-
айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга молик бошқа 
ҳолатларни суриштирувчининг, терговчининг ва суднинг қонунда 
белгиланган тартибда аниқлашига асос бўладиган ҳар қандай ҳақиқий 
маълумотлар жиноят иши учун аҳамиятли ҳисобланади. Яъни бунда шуни 
назарда тутмоқдамизки, бугун кўплаб тергов органлари томонидан керакли 
жойларга сўровлар юбориш орқали далиллар тўплаш амалиётида кўплаб 
қийинчиликларга дуч келмоқдалар. Шу сабабдан далиллар тўплашнинг 
процессуал қонунчиликда тартиби белгиланиши жиноят ишини тергови 
давомида муаммоларни бартараф этади, деб умид қиламиз.
Шунингдек, яна бир муаммо сифатида айтишимиз мумкинки, 
кибержиноятларни тергов қилиш юзасидан алоҳида тергов ҳаракатларини 
ўтказиш 
тартибини 
белгилаш 
лозим 
деб 
ҳисоблаймиз. 
Ҳамда, 
кибержиноятларга бевосита дахлдор тергов ҳаракатлари ўтказилишида, яъни 
қуйидаги тергов ҳаракатлари: кўздан кечириш, олиб қўйиш ва тинтув,