Ўзбeкистон рeспубликаси халқ таълими вазирлиги ўҚувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази

3.3.Ўсмирларнинг ёш хусусиятлари 
7-8 синфлар 
13 ёш - инсон ривожланишининг узоқ ва муҳим даврларидан бири – 
“шахснинг иккинчи туғилиш ёши”. 13 ёшли ўспириннинг психологик 
кўринишида “болалик хусусиятлари” кўп жиҳатдан сақланиб қолади ва энг 
тўлиқ мужассамланиш - бу ўсиб-улғайган ва ёш ўспиринлик даврида 
кузатилиши мумкин бўлган ривожланиш босқичлари. 
Болалик ва балоғат даври ўртасидаги бурилиш нуқтаси белгилари: 
- кайфият кучайиб бориши, қувноқлик ва қайғу ўртасидаги доимий 
ўзгариш, ўз-ўзидан ва ташқи дунёдан норозилик ҳисси билан тушкунлик 
билан тавсифланади; 
- ақлий тажрибалар дунёси парадоксалликка айланади: ўзига бўлган 
ишонч қўрқоқлик ва уятчанлик билан алмаштирилади 
- ҳаддан ташқари фаоллик ёки пассивлик; худбинлик алтруизм билан 
алмашади; мулоқат қилиш истаги - изоляция билан; 
- тенгдошлари ва катталарнинг (ота-оналар эмас) танқидий сўзларига, 
уларнинг унга қандай қарашларига ва у ҳақида нима дейишларига ўта 
сезгирлик; ўсмир тез жаҳли чиқадиган, асабий ва айни пайтда ўзини химоясиз 
хис қилади; 
- вегетатив-қон томир дистони намоён бўлиши, айрим соматик 
тизимларнинг функционал бузилишлари - нафас олиш, овқат ҳазм қилиш, қон 
айланиши ва бошқалар билан бирга бўлиши мумкин бўлган жисмоний иш 
қобилиятининг умумий пасайиши.. 
Тенгдошлари билан мулоқот қилиш зарурати ўсмирнинг асосий 
эҳтиёжларидан бирига айланади. Гуруҳга аъзо бўлиш ўсмирнинг ўз тақдирини 
ўзи белгилашида ва тенгдошларнинг назарида унинг мавқеини аниқлашда 
муҳим рол ўйнайди. Кўпинча гуруҳ босими шаклини оладиган ўқувчида 

---

муҳитининг таъсири айниқса муҳим рол ўйнайди. Ва ўсмирлик даврида ташқи 
томондан хулқ-атворни тасдиқлаш зарурати юқори бўлганлиги сабабли, 
чекиш ўспиринни гурухга қабул қилинишида минимал қурбон бўлишга олиб 
келиши мумкин. Шунинг учун, ўсмирлик даврида тенгдошлар гуруҳининг 
босимини енгиш муҳим муаммо бўлиб, психотроп моддаларни истеъмол 
қилишнинг олдини олишда, чекиш ва алкоголизмнинг зарарли оқибатлари 
ҳақида маълумот бериш фақат ёрдамчи аҳамиятга эга. 
Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, ўспиринларнинг ҳиссий тўйинганликка 
бўлган эҳтиёжи бу жуда хавфли хатти-ҳаракатлар билан боғлиқ. Чекиш ва 
бошқа психоактив моддалар билан “биринчи танишиш” янги ва кучли “сезгига 
ташналик" бўлиши мумкин. 
Ўсмирларнинг баъзи номақбул характеристик хусусиятларига урғу 
бериш ҳам ўсмирларни чекиш ва алкоголизм билан таништиришда салбий рол 
ўйнаши мумкин. Ўсмирлик - бу турли хил характерларнинг намоён бўлишида 
муҳим давр. Бу ёшда характер айниқса кескин намоён бўлади, унинг баъзи 
хусусиятлари, ўз-ўзидан патологик бўлмаган ҳолда, ақлий шикастланиш ёки 
девиант хатти-ҳаракатлар эҳтимолини оширади. Психологлар диққатни баъзи 
шахсий хусусиятларнинг ҳаддан ташқари ўткирлиги сифатида белгилайдилар. 
Характерли ташхис берилган ўспиринлар “юқори хавф” гуруҳини ташкил 
қилади, чунки улар атрофидагиларнинг зарарли таъсирига мойил бўлади. 
Тақиқлаш ота-оналар ва ўқитувчилар томонидан қўшимча эътиборни талаб 
қилади, чунки ўсмирлик даврида тақиқлаш хусусиятлар чекиш, алкогол ва 
ҳатто гиёҳванд моддалар билан танишишни келтириб чиқариши мумкин. 
Статистикага кўра, ўқувчилар биринчи маротаба еттинчи-саккизинчи 
синфларда тамаки чекиш кўришади. 
Айнан шу синфларда, фаол профилактик чоралар, ўқитувчилар, 
психологлар, тиббиёт ходимлари ва ота-оналар томонидан чекишга бўлган 
дастлабки “чўққи” пайдо бўлишидан олдинроқ фаол олиб борилиши керак.
Шундай қилиб, ўсмирларда чекишни олдини олиш уларнинг ёш ва 
психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак. 
Бундай ишнинг энг самарали шаклларидан бири чекиш билан боғлиқ 
мавзуларда гуруҳ муҳокамаларини ўтказишдир. Мунозараларда ўспиринлар 
чекишга қарши далилларни аниқ шакллантиришни, шунингдек мунозарада 
уларни фаол ишлатишни ўрганадилар. Натижада, чекиш ва психотроп 
моддаларни истеъмол қилиш билан боғлиқ бошқа ёмон одатларга қарши 
қаратилган гуруҳ фикри шаклланади. 
Ўсмирлик даврида чекишни олдини олишнинг яна бир шакли - бу 
тенгдошларнинг босимига қарши курашиш билан боғлиқ бўлган ролли 
ўйинлардир. Ўсмирлар билишадики, энг қийин нарса гуруҳдан четда қолиш 
эмас, балки энг яқин дўстинг сенга чекишни таклиф қилиши. Ушбу турдаги 
тренингларни ўтказиш шуни кўрсатади-ки, ўсмирларнинг асосий хатоси - бу 
уларда чекишни рад этишга хаотик ва хилма-хил далилларнинг йўқлиги, 

---

уларнинг фикрига етарлича ҳурманинг мавжуд эмаслиги, ўз позициясининг 
ноаниқлиги. 
Ўсмирлар билан ишлашнинг асосий вазифаси ижтимоий кўникмаларни 
ривожлантиришдир (низони энгиш, ишонтиришга берилмаслик ва ҳоказо).