Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

1.Мустақиллик йилларида шаклланган миллий анъаналар асосида ўқувчиларини нафосат ва ахлоқий тарбиялашда китобсеварликдан фойдаланиш

Инсоннинг ма‟навий дунёси кенг ва ко‟п қиррали. У оилада, сан‟атда, муносабатда, кишилар билан мулоқатда, ко‟ча-куйдаги ҳатти-ҳаракатларни о‟з ичига олади. Агар ана шу қирралардан бирорта бо‟г‟инни тушиб қолса, бундан одамнинг о‟зига ҳам, жамиятга ҳам ма‟лум даражада зарар етади. Инсоннинг дунё қарашини , динини, ички ва ташқи маданиятини тарбиялаш тугалмас жараён ҳисобланади. У одамнинг биринчи қадами оилада, болалар бог‟часида ва мактабда берилади ва бутун умри бо‟йи давом этади. Халқ миллий ан‟аналари асосида, я‟ни ко‟ришганда, саломлашиш, узоқ сафар олдидан оқ ё‟л тилаш, қайтганда ҳол-аҳвол со‟раш, меҳнат қилиб турганда “ҳорманг” “бор бо‟линг” дейиш, шунингдек, кексаларга ҳурмат интизомлик, ночор аҳволдаги кишиларга ёрдам бериш одатлари азалий та‟рихий ан‟аналарга киради.

Оилада ота-оналар о‟з фарзандларига юқорида келтирилган инсоний фазилатларга о‟ргатувчи ан‟аналаримизни халқ ог‟заки ижодидан, шунингдек панд-насиҳат, ибрат, намуна ко‟рсатиш орқали тарбиялаб борсалар мақсадга мувофиқ бо‟лади. Салом- алик ҳамма замонларда улуг‟ланиб келган со‟злардан ҳисобланади. Бу со‟з замирида олам-олам ма‟но ётади. Саломлашиш, саломига алик олиш тарихий ан‟аналаримиздан саналиб келинган. Қадимда о‟зини ҳокисор қилиб юрувчи, бойликни мужассамловчи, доимо иши кетидан қувган бир киши бор экан. Кунлардан бир кун у бир олимнинг шуҳратини эшитиб, зиёратга бормоқчи бо‟либди. Қолида

ҳеч нарсаси бо‟лмагани учун ё‟лда бир оз райҳон топиб туҳфа сифатида олим олдига қо‟йди, тиз чо‟киб қо‟лидан о‟пди.

Олим унинг саломига алик олмади ва э‟тибор ҳам бермади. Илму толибнинг дили ог‟риди, бир чекага бориб индамай о‟тираваерди ва о‟зига о‟зи деди: “Бу олим илмиг‟а маг‟рурланиб кетибди. Бир оз о‟тирайчи, қани нима гап экан?, шунга қараб иш тутаман!” – деб о‟йлабди ичида.

У шундай ҳаёл билан о‟тирар экан ногоҳ эшик очилиб, башанг кийинган бир киши кириб келибди. Орқасидан эса тугун ко‟тарган хизматкори намоён бо‟либди. Олим ирг‟иб туриб о‟рнидан турди. Саломига алик олди, икки қо‟лидан тутиб то‟рга о‟тказди ва қуюқ ҳол-аҳвол со‟раб кетди. Г‟улом қо‟лидаги тугунини олим қо‟лига берди. Олим:

• 
  Хуш келибсиз. Сизни ко‟ришдан беҳад хурсандман, - деб меҳмондорчиликнинг бутун қонун-қоидаларини жойига қо‟йиб, зиёфат қилди. Со‟нг барча шогирдлари китобларни ко‟тариб келиб, унинг атрофига о‟тирдилар. Ҳалим бой билан олим атрофида о‟тирдилар. Ҳалим бой билан олим атрофида суҳбат қизиб бораркан, илм-у толиб бо‟лмиш ҳокисор киши о‟зига-о‟зи: “Бу олим ҳақиқатдан ҳам беодоб” – деди-да о‟рнидан туриб, олимнинг ро‟парасига о‟тирди ва унга деди: “Eй, олим киши, мушкул бир масалага жавоб берсангиз. Сиз бугун илм-у фозилликни даво қилмоқдасиз, сизнинг фикрингизча, салом неча хил бо‟лади?”
  

Олим:

-Бир хил бо‟лади, салом-алик қилиш барча кимсаларга вожибдир - деди. Илм-у толиб унга:

• 
  Ё‟қ сизнинг назарингизда салом икки хил бо‟лади. Сиз о‟зингизнинг гапингизга қарши чиқмоқдасиз! – деди.
  

Олим унга о‟қрайиб:

• 
  Бу гапларни қаердан олдинг, - деди. Илм-у толиб давом этди:
  
• 
  Сиз салом-аликда бой билан камбаг‟ал о‟ртасида фарқ бор, деб биласиз. Мен бундан бир неча дақиқа илгари олдингизга келиб, салом бердим, қо‟лимда ҳеч нарса ё‟қлигини ко‟риб, алик олмадингиз. Бир оз вақт о‟тмай ёнингизга бадавлат киши кириб келди. Хизматкорнинг қо‟лида тугунини ко‟рдингиз, саломига алик олдингиз, о‟рнингиздан туриб, то‟рга о‟тқаздингиз. Саломга алик амри вожиб, деган со‟зингизга қарши чиқдингиз! Донолар китобида: “Биров сизга салом берса, унинг саломидан ко‟ра яхшироқ қилиб алик олинг” дейилган ахир. Сиз ишингизни бойлик топиш учунгина о‟қиган экансиз! Биздек бечораларни шунинг учун ҳам хор тутдингиз.
  

О‟тирганлар у кишининг гаплари ҳақ эканлигини тасдиқлаб, бош ко‟тармадилар. Илм-у толиб гапини давом эттириб, деди: “Инсон учун меҳмондан азизроқ ҳеч нарса ё‟қ. Мен сизнинг уйингизга меҳмон сифатида келдим. Сиз инсонлар одатини ҳам лозим ко‟рмадингиз! Китобларда: “Ҳар ким меҳмонни э‟зозламаса у одам эмас” дейилган. Яна бир ерда: “Меҳмонга очиқ юз ва ширин со‟з билан муносабатда бо‟лиш, юз йиллик тоат-ибодатдан яхшироқ” дейилган.

Сиз илмингиздан маг‟рурланиб ён-атрофингиздаги ҳар хил китобларни йиг‟иб, бойлик то‟плаш ё‟лига кирибсиз. Ёнверингизга шунча китобни йиг‟иб олиб, аммо ундаги со‟зларга амал қилмасангиз бундан нима наф?!

Илм-у толибининг со‟зларини эшитган одамлар унга офарин айтдилар. Олим эса қизарганича о‟тирар, нима дейишини билмас эди.

Со‟нг г‟улдираб:

• 
  Eй, биродар, нега менга бунчалик ёпишиб олдинг, ахир мен нима гуноҳ қилдим? - деди
  

Илм толиби деди: “Сизни илмига амал қилмаган десам, гап тушунмайдиган ҳам экансиз. Шунча келтирган далилларим ҳали ҳам сизга та‟сир қилмаяпти, барча китобларда фақир ва бечора кишиларга ко‟мак қилинг дейилади. Сиз буни аксини қилдингиз. Биз бечора ва ҳеч нарсасиз кишиларни хор тутдингиз. Илм сиздек кишига ҳайфдир”.

Унинг гаплари ҳақ эканини англаган, ишини бойлик топиш асоси қилиб олган кишининг узр со‟рашдан о‟зга чораси қолмади. Хато қилганига иқрор бо‟лди. Илм толиби эса бундай кишидан илм о‟рганиш номуносиб деб, о‟з ё‟лига равона бо‟лди.

Бундай о‟зида тарихий миллий ан‟аналаримизни олг‟а сурган ҳикоя, эртак, ривоятларни болаларга оилада, бог‟чада ва мактабларда о‟рганишнинг натижаси бесамара бо‟лмайди.

Оила билан мактаб о‟ртасида чуқур ҳамкорлик бо‟лгандагина болалар тарбиясига алоҳида э‟тибор бо‟лади. Агарда бола мактабда о‟қитувчисининг қошида назоратида турса-ю, уйда ота-она бее‟тибор бо‟лса, болада ното‟г‟ри тарбиянинг илдизлари барқ ура бошлайди. Ҳамкорликда о‟рнатилган тарбия боланинг келажакда етук камолга етган шахс сифатида шаклланишига туртки бо‟лади.

Оилада о‟рнатилган тарбия боланинг келажакда етук камолга етган шахс сифатида шаклланишига туртки бо‟лади.

Болаларнинг етук шахс сифатида шаклланишида миллий ан‟аналаримизнинг ролини ҳам назардан четда қолдирмаслигимиз зарур. Бунда ан‟аналарнинг қуйидаги турлари:

• 
  бадиий-естетик
  
• 
  оилавий миллий ан‟аналар;
  
• 
  ихлосмандлик ан‟аналари;
  
• 
  меҳнат ан‟аналари асосий восита бо‟либ хизмат қилиши табиийдир.
  

Кичик ёшдаги мактаб о‟қувчиларни миллий ан‟аналар воситасида ма‟навий- ахлоқий тарбиялашда оила билан мактаб ҳамкорлиги баркамол инсон тарбиясидаги муҳим омиллардан биридир. Мактабдаги о‟қув тарбиявий ишларнинг юқори савияда бо‟лиши о‟қувчиларнинг тарбияланганлиги даражаси ота-оналарга бог‟лиқдир.

1.Ота-оналар жамоаси орқали.

2.Ота-оналар билан якка-якка ишлаш орқали.

Педагогикада бир гап бор: «Болани то‟г‟ри тарбиялш учун уни обдан о‟рганмоқ керак”. О‟қитувчи тарбиявий ишнинг мувоффақияти ко‟п жиҳатдан унинг болалар ички дунёсига чуқур сингиб киришига, уларнинг кечинмалари ҳамда ҳулқ-атворини тушунишга бог‟лиқдир. О‟қувчининг қандай о‟й билан яшаётганлиги, унинг қизиқиш ва мойиллиги, иродасининг о‟зига хослигини о‟рганиш, унинг қалбига мумкин қадар ишончли ё‟л топиш демакдир.

Мен ҳам о‟з фаолиятимда о‟қувчиларим ҳулқ-атворини тушунишга ҳаракат қиламан. Тарбияси ог‟ир о‟қувчиларга ко‟проқ алоҳида э‟тибор бераман. Синфда кутубхона ташкил қилганман. Кутубхонада «Одобнома», «Қобуснома»,

«Ҳадислар», «Оз-оз о‟рганиб доно бо‟лур» каби ва бошқа китоблар ҳам кутубхона жавонига қо‟йилган. Чунки, кишилик тарихи яратган ма‟навий бойликлар ичида донишмандлар панд-насиҳатлари, о‟гитлари алоҳида аҳамиятга эга. Уларнинг заминида одоблилик, халқпарварлик, ма‟рифатпарварлик г‟ояси ётади.

Меҳнат фаолиятида эл-юртга муҳаббат, поклик, ҳалоллик, то‟г‟рилик, ростго‟йлик, инсонийлик каби сифатлар ётади, тарг‟иб қилинади, дилозорлик, худбинлик, ялқовлик, эгрилик, бахиллик, шафқатсизлик каби салбий хислатлар қораланади.

Биз о‟қитувчилар «болаларни илмли, одобли, го‟зал хулқли қилиб етиштириш ота- онанинг бурчи», деб о‟йламасдан, уларнинг ҳар бир ҳаракатини ко‟з олдимизда тутишимиз, хушмуомала, жамиятнинг етук кишилари бо‟либ етишишлари учун астойдил ишлашимиз лозим. Бунинг учун о‟қувчиларга муомала одобини чуқур о‟ргатишга ҳаракат қилишимиз керак. О‟қиш дарсларида, дарсдан ташқари вақтларда ко‟плаб китоблар, ро‟зномалар-й ойномалардан фойдаланиб бориш керак.

Алишер Навоийнинг 2 синфда о‟рганиладиган «Ёлг‟ончи» масаласига диққатимизни қаратамиз.

«Ёлқончи» масалида ёлг‟ончилик қораланади, алдамчилик киши обро‟ини то‟кади, шунга о‟хшаш ҳаётий воқеалар келтирилади. Ёлг‟ончилик ёмон одат эканлиги тушунтирилади. Кейин савол ва топшириқлар ёрдамида суҳбат о‟тказилади.

О‟қитувчи савол беради:

Нима учун уйига о‟т тушган киши «қутқаринг» деб ёлворса ҳам, ҳеч ким ёрдамга келмади?

О‟қувчи жавоби: “Чунки у киши доимо ёлг‟он гапиради, ёлг‟ончилик билан одамларни алдайди. Шунинг учун уйи ёниб кетаётганда қутқаринг деб дод-вой қилганда ҳам одамлар, у алдаяпти, деб о‟йлаб ёрдамга келмайдилар.

Савол берилади:

Нима учун одамлар ёлг‟ончининг рост со‟зини ҳам ёлг‟он, деб о‟йладилар?

Жавоб: “Ёлг‟ончи киши ёлг‟онни ко‟п гапиргани учун одамлар унинг рост со‟зини ҳам ёлг‟он, деб о‟йлайдилар”.

Савол:

«Гарчи ёрдам бермади ҳеч сенга эл,

Бошқадан эмас, о‟зингдан о‟пка қил» мисраларнинг мазмунини айтиб беринг.

Жавоб: “Алишер Навоийнинг бу мисраларида агар одамлар сенга ёрдам бермаса, бунга о‟зинг айбдорсан, дейдилар”.

Суҳбатдан кейин мен о‟қувчиларнинг масал юзасидан олган билимларини якунлаб, қуйидагича мустаҳкамлайман. Ёлг‟ончилик ҳам кишини халқ, эл-юрт олдида обро‟сизлантиради.

Ёлг‟ончи киши одамлар э‟тиборидан қолади. Ростго‟йлик , то‟г‟рилик киши учун энг яхши фазилатдир.

Алишер Навоий масалда алдамчиликни қоралаб, ростго‟йликни олқишлаган, кишиларни айниқса ёшларни ростго‟й бо‟лишига ундаган.

О‟қувчиларга ахлоқий тарбия бериб боришда о‟қиш дарсида биз ко‟проқ дарсликдан фойдаланимиз. Дарсликдаги мавзуларнинг ко‟пи одоб-ахлоқ, ватан ва ватанпарварлик ҳақида. Одоб-ахлоққа доир мақолаларни, ше‟рларни, матнларини учратамиз. Шу мақолалар, ше‟рлар орқали биз о‟қувчиларга ахлоқий тарбия бериб борамиз.

Бошланг‟ич синф о‟қиш дарслигига э‟тибор берадиган бо‟лсак, ахлоқий тарбияга оид жуда ко‟п матнлар берилган. 1-синф о‟қиш китобида о‟қувчиларга ахлоқий тарбия беришга оид матнлар берилган. Масалан, 2013-йилда «Шарқ» нашриёт-матбаа аксиядорлик компанияси бош таҳририяти томонидан умумий о‟рта та‟лим мактабларининг 1-синфи учун чиқарилган “О‟қиш китоби” дарслигида (Муаллифлар: Т. Г‟аффорова, Е. Шодмонов, Г. Эштурдиева) 77та матн, шер, ривоят, топишмоқ, тез айтишлар о‟рин олган бо‟лса, уларнинг аксарияти нафосат ва ахлоқий тарбияга алоқаси бор. Нафосат ва ахлоқий тарбияга то‟г‟ридан-то‟г‟ри қуйидаги матнлар дахлдор: “Амир Темур” (21 бет), “Г‟азал мулкининг султони” (23 бет), “Алишернинг ёшлиги” (25 бет), Нон иси” (27 бет), “Она алласи” (38 бет) ва ҳ.

39-бетдаги «Меҳрибон онажоним»¹ ше‟рини о‟қиймиз.

Жуда ҳам а‟лосиз, ойижон,

Жуда ҳам доносиз, ойижон,

Сиз мени қо‟зим, деб севасиз,

Нур то‟ла ко‟зим, деб севасиз,

Ойижон, ойижон, ойижон.

Сиз мени барчага яхшилаб,

Қучасиз о‟ргилиб, эркалаб.

Шу азиз бошимни силайсиз,

Менга бахт, омонлик тилайсиз,

Ойижон, ойижон, ойижон.

Полат Момин

Бу ше‟р орқали биз о‟қувчиларда меҳрибонлик ҳислатини шакллантирамиз.

Меҳрибонлик ҳам ахлоқий сифатлардан биридир.

19-бетдаги «Рухсат со‟раш одоби» берилган ундош ҳарфлдар тагига чизилади.

Дарсда о‟қитувчингиздан бирор нарсани со‟рашни истасангиз қо‟лингизни ко‟таринг. О‟қитувчи руҳсат берса, о‟рнингиздан то‟ринг ва саволингизни айтинг.

Дарсда о‟тириш одоби биринчи синфдан бошлаб яхши о‟ргатиб борилса, болалар ҳам шу ахлоқ нормаларига о‟рганиб қоладилар ва риоя қилади.

2. Синфдан ва мактабдан ташқари таълим-тария жараёнида ўқувчилар билан 5-ташаббус асосида китобхонлик кўрик танловини ўтказиш ва ғолибларни аниқлаш.
ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИ ҚАРОРИ

Ёшлар ўртасида китобхонликни кенг тарғиб қилиш ишларини мувофиқлаштириш ва ахборот-кутубхона фаолиятига доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида

ИД-6248

Ёшлар ўртасида китобхонликни кенг тарғиб қилиш ишларини мувофиқлаштириш ва ахборот-кутубхона фаолиятига доир
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида

 

Сўнгги йилларда мамлакатимизда ёшларнинг маънавий-интеллектуал салоҳияти, онгу тафаккури ва дунёқарашини юксалтириш, она Ватанимиз ва халқимизга муҳаббат ва садоқат туйғуси билан яшайдиган баркамол авлодни тарбиялашда китобхонлик ва китоб тарғиботини кучайтириш, ахборот-кутубхона фаолиятини такомиллаштиришга алоҳида эътибор берилмоқда.

Айни вақтда ўтказилган кузатиш ва таҳлиллар бу соҳада ўз ечимини кутаётган бир қатор долзарб муаммолар борлиги ва уларни ҳал этиш зарурлигини кўрсатмоқда. Хусусан, халқимиз, аввало, ёшларнинг маънавий-маърифий, бадиий-эстетик талабларига жавоб берадиган сифатли китобларни чоп этиш, таълим муассасалари ва ахборот кутубхоналарининг китоб фондини тизимли равишда бойитиб борилмаслиги, соҳага замонавий ахборот-коммуникация технологияларининг жалб этилмаганлиги, китоб фондларини тўлдириб бориш учун олдиндан адабиётлар рўйхатини шакллантириш тизими мавжуд эмаслиги, аҳоли айниқса, ёшлар ўртасида китобхонликни оммалашишига жиддий тўсқинлик қилмоқда.

         Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда, республика аҳолисининг бадиий, ижтимоий-сиёсий, илмий-маърифий адабиётга, мактаблар, ўрта махсус, касб-ҳунар таълим муассасалари ўқувчилари ва талабаларнинг янги  адабиётларга бўлган эҳтиёжини қондириш, аҳоли ўртасида китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини янада кучайтириш, давлат органлари ва бошқа жамоат ташкилотларининг бу борадаги фаолиятини янада такомиллаштириш, янги кутубхоналар барпо этиш, ёшлар ўртасида китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятни кенг тарғиб қилиш мақсадида:

1. Қуйидагилар:

Ёшларни ахборот-кутубхона муассасалари ва умумтаълим мактаблари ҳамда маҳалла кутубхоналарига жалб этиш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини кенг тарғиб қилиш бўйича “Йўл харитаси” 1-иловага мувофиқ;

умумтаълим мактаблари ўқувчиларини, уларга туташ ҳудуддаги маҳалла ёшларини китобхонликка жалб этиш, дарсдан ва бошқа фаолият туридан бўш вақтларини мазмунли ўтказиш бўйича ташкил этиладиган тўгараклар рўйхати 2-иловага мувофиқ;

вилоят туман, шаҳарлари ҳокимликларига китобхонлик масалалари бўйича бириктирилган ижодий маслаҳатчилар рўйхати 3-иловага мувофиқ;

вилоятдаги ёшларни китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятига кенг жалб этиш йўналишида тўгарак раҳбари ва (она тили ва адабиёти фанлари) ўқитувчиларни малака оширишга жалб этиш жадвали 4-иловага мувофиқ;

“Йўл харита”да белгиланган чора-тадбирлар амалга оширилишини ташкиллаштириш ва мониторинг олиб бориш бўйича республика ишчи гуруҳи таркиби 5-иловага мувофиқ тасдиқлансин.

Белгилансинки, “Йўл харита”га мувофиқ ёшларни китоб мутолааси ва китобхонликка кенг жалб этиш, уларнинг бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш ишларини амалга оширишда биринчи навбатда умумтаълим мактаблари имкониятларидан кенг фойдаланилади.

2. Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги:

а) Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги ва Молия вазирлиги билан биргаликда 2021 йил 1 январга қадар босқичма-босқич Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети маблағлари ҳисобидан “Китоб карвони” лойиҳаси доирасида Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрига ҳар бири учун бир миллион нусхадан кам бўлмаган миқдорда бадиий-маърифий ва ижтимоий мавзулардаги, шунингдек болалар ва ўсмирларга мўлжалланган адабиётларни чоп этилиши ва таълим муассасаларига етказиб берилишини таъминласин;

3. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги:

Агентлик билан биргаликда икки ой муддатда агентлик тизимидаги ахборот кутубхона муассасалари ходимларининг меҳнатига ҳақ тўлаш ва рағбатлантириш тизимини янада такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритсин;

4. Ёшлар иттифоқи, Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Халқ таълими вазирлиги, Маданият вазирлиги, Республика Маънавият ва маърифат маркази, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари билан биргаликда ёшларни китоб мутолааси ва китобхонликка кенг жалб этиш борасидаги барча мавжуд имкониятлардан самарали ва тўлиқ фойдаланган ҳолда ўқувчи-ёшларнинг бўш вақтларини мазмунли ўтказиш мақсадида бир ой муддатда ахборот-кутубхона ва умумтаълим мактабларида ёшларнинг қизиқишларидан келиб чиқиб, китобхонлик тўгараклари (кейинги ўринларда тўгараклар) фаолиятини йўлга қўйсин.

Бунда:

а) Ёшлар иттифоқи, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси, Халқ таълими вазирлиги:

тўгараклар фаолиятини ташкил этиш, тўгаракларни тегишли кадрлар билан таъминлаш, ахборот-кутубхона ва умумтаълим мактабларида мунтазам турли тадбирлар, кўрик-танловлар ўтказиш, уларнинг мазмундорлигини таъминлаш бўйича;

тўгараклар фаолият юритиши, тадбирлар ўтказилиши учун зарур бўладиган хоналар ажратиш ва тегишли шарт-шароит яратиш, уларга
ўқувчи-ёшлар қатновини йўлга қўйиш бўйича;.

б) Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари ва Молия вазирлиги ахборот-кутубхона ва умумтаълим мактабларида тўгаракларни ташкил этиш учун зарур бўладиган китоб ва ўқув-қўлланмалар ҳамда керакли жиҳозлаш асосида бошқа инвентарларни бюджет маблағлари ҳисобидан молиялаштирилишини таъминлаш бўйича масъул этиб белгилансин.

5. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси, Халқ таълими вазирлиги, Республика Маънавият ва маърифат маркази, Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги таклифлари асосида бир ой муддатда тўгараклар учун зарур бўладиган китоб ва бошқа инвентарларнинг харид қилиниши масалаларини ҳал этсин.

6. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Халқ таълими вазирлиги, Маданият вазирлиги билан биргаликда ёшларни ватанпарварлик, миллий ғояга

садоқат, меҳр-оқибат, илм-фанга ошно, ҳар томонлама комил инсонлар бўлиб тарбияланишлари учун маънавий-маърифий тадбирларнинг ташкил қилинишини таъминлаб борсин.

8. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси, Халқ таълими вазирлиги, Республика Маънавият ва маърифат маркази, Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги ва “Ўзбекистон темир йўллари” акциядорлик жамиятининг:

шоир ва ёзувчиларни ҳар бир вилоят туман (шаҳар)лари ҳокимларига китобхонлик масалалари бўйича ижодий маслаҳатчи сифатида жамоатчилик асосида бириктириш;

ижодий маслаҳатчиларни ҳар ойда бир маротаба жойларга хизмат сафарига бориб-келиши учун бепул темирйўл чипталари билан таъминлаш тўғрисидаги таклифларига розилик берилсин.

9. Ҳар бир вилоят туман (шаҳар) ҳокимликлари маслаҳатчи сифатида бириктирилган малакали мутахассислар билан фаол ҳамкорликни йўлга қўйсин ҳамда уларнинг жойларда самарали фаолият юритишлари учун етарли шарт-шароит яратсин.

10. Халқ таълими вазирлиги, Республика Маънавият ва маърифат маркази, Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимликлари билан биргаликда жорий ўқув йилида вилоятдаги умумтаълим мактабларининг китобхонлик йўналишидаги тўгарак раҳбарлари ва ўқитувчиларининг малака ошириш курсларини ҳар бир вилоят халқ таълими бошқармаси қошидаги педагог ходимларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш марказида ташкил этиш чораларини кўрсин.

малака ошириш курсларида машғулот ўтказиш учун соҳанинг малакали, етук мутахассис ва ўқитувчилари жалб этилсин ҳамда уларнинг ойлик маошлари ўрнатилган тартибда қоплаш чоралари кўрилсин.

11. Республика Маънавият ва маърифат маркази ёшларни китоб мутолааси ва китобхонликка кенг жалб этиш, уларнинг бўш вақтларини мазмунли ташкил этиш борасидаги вазифаларни амалга оширишда мунтазам равишда тегишли таҳлилий ишларни олиб борсин, ёшларнинг ахборот-кутубхона ва умумтаълим мактабларидаги тўгаракларга қатнаши, ушбу жойларда ўтказилаётган тадбирларнинг мазмундорлигини ўрганиш бўйича доимий мониторинг юритсин ҳамда натижалари бўйича тегишли идораларга тавсиялар бериб борсин.

12. Ўзбекистон Миллий телерадиокомпанияси, Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги ва оммавий ахборот воситаларида китобхонликни ривожлантириш борасида вилоятларда олиб борилаётган ислоҳотларни кенг ёритиш, шунингдек, ушбу йўналишда амалга оширилаётган чора-тадбирларнинг мазмуни ва моҳиятини тушунтириш ишларини ташкил қилиш тавсия этилсин.

13.  Мазкур қарорнинг ижросини назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Бош вазирининг ўринбосарилари А.Абдухакимов, Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги директори в.б. К.Алламжонов, Республика Маънавият ва маърифат маркази раҳбари А.Қодиров, Олий ва ўрта махсус таълим вазири И.Маджидов, Халқ таълими вазири Ш.Шерматов, Маданият вазири Б.Сайфуллаев, ҳар бир вилоят ҳокимлари зиммаларига юклансин.

 

Ўзбекистон Республикаси

Бош вазири                                                                                                                                                                                          А.Арипов
Кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларга та‟лим бериш билан бир қаторда уларни синфдан ва мактабдан ташқари фаолиятини ташкил қилиш билан ҳам баркамол инсонни тарбиялашдаги ма‟даний–ма‟рифий ишлар самарадорлигини оширишади.

Инсоннинг инсонийлиги унинг ма‟навий оламининг тиниқлиги ва юксаклиги билан о‟лчанади. Кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни ма‟навий оламининг юксалишида синфдан ташқари тарбиявий ишларни то‟г‟ри ё‟лга қо‟йиш керак. Мактаб миллий маданият, миллий тил, миллий ан‟аналар, урф–одатлар ва қадриятларимиз асосларини о‟ргатадиган маскандир.

Давр тақазоси билан биз сал бо‟лмаса о‟з миллий тилимиз, урф–одатларимиз, ан‟аналаримиз, маданиятимиз ва тарихимизни, ма‟навий меросимиз ва қадриятларимизни унитаёзган эдик. Эндиликда халқимизнинг бой, сержило маданий тарихий меросини, урф–одатларини о‟рганишда мактабда олиб бориладиган та‟лим ва тарбия ишининг мазмуни, тарбиявий тадбирлар ма‟навий тарбиянинг камол топишига олиб келмоқда.

Синфдан ташқари тарбиявий тадбирлар о‟тказиш жараёнида миллий ма‟даниятнинг дурдоналари, урф–одатларимиз, расм-русумларимиз, ташқи ва ички қиёфамиз, муомиламиз, юриш туришимиз энг яхши фойдали ан‟аналаримиз ҳақида ҳам тушунча беришга о‟ргатишга, тегишли ко‟никма ва малакаларни эгаллашга, намуна олишга о‟ргатиб бориш лозим. Бизнинг бой ма‟даний, миллий меросимиз бу кунги тарбиячи учун муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.

Буюк алломаларимизнинг миллий масалалар бо‟йича улар яратган дарслик ва асарлари муҳим о‟рин эгаллайди.

Мактабларда о‟тилаётган “Одобнома” фан сифатида о‟қитишимиз тарбиявий ишларни ташкил қилишда алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада олимларимиз О. То‟раева, Т.Қурбонов ва Ш.Турановлар билан ҳамкорликда яратган

“Одобнома” дастур ва о‟қув қо‟лланмалари, С. Нишоновнинг “Ма‟навият дастурлари”, У. Маҳкамовнинг “Ахлоқ-одоб сабоқлари”, А. То‟раеванинг “Тарбиявий дарсларни о‟тиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявий шларни о‟қитиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявиш ишларни ташкил қилиш методикаси” каби китоблари ва бошқа муаллифларнинг яратган “Одоб сабоқлари” каби дастурлар ва о‟қув қо‟лланмалар тарбиявий тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва миллий тарбияни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.

Тарбиявий ишларни ташкил этишда бой омил кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларда миллий г‟урур, шарқона мулоқот одоби, ма‟даний, диний г‟ояларга то‟г‟ри муносабатда бо‟лиш о‟збек сан‟ати, халқ ёдгорликларини тушуниб ва ардоқлаши каби инсоний фазилатларни шакллантиради.

Устоз о‟қитувчининг билиш даражаси шарқона фикр юрита олиши билан ҳаракатнинг бирлиги синф о‟қувчиларининг о‟рганиш ва уларнинг ижобий фазилатларини такомиллаштириш, салбий хислатларини ё‟қотишга имкон беради.

Мустақил диёримизда биринчи марта тарбиявий ишларни ҳисобга олган ҳолда синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларнинг миллий асосларини ҳисобга олган ҳолда “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар” буйруқномаси ишлаб чиқарилди. Бир гуруҳ олимлар ва О‟збекистон Республикаси Халқ та‟лими Вазирлиги ходимлари томонидан ишлаб чиқилган “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар ё‟риқномаси” ҳам тарбиявий ишларнинг назарий ва амалий жиҳатдан то‟г‟ри режалаштириш имконини яратади.

Ҳар бир инсоннинг атрофини о‟раб турган воситалар: оиласи, ота-онаси, сан‟ат, адабиёт ва ҳоказолар тарбиялайди. О‟қувчи ёшларнинг ривожланиш жараёнини бошқариб бориш керак.

Инсоннинг биологик миллат асосини ташкил қилувчи о‟зини тарбиялаш ва тарбиянинг бирлигини та‟минлаган ҳолда унинг шахс сифатида шаклланишига салбий та‟сир этадиган муҳитдан ҳимоя қилиши зарур. Тарбиянинг шакли сифатида асрлар давомида шахснинг ҳар тамонлама камолга етувчи г‟ояси асос бо‟либ келади. Шахснинг ҳар тамонлама камолга элтувчи, унинг айрим қирралари ёки хислатларини,

мулоқотини, жисмоний, ахлоқий ва эстетик қарашлари йиг‟индисини о‟з ичига олади. Инсонпарварлик ахлоқий ме‟ёрларини шакллантиришни (меҳрибонлик, бир-бирларини тушунадиган, шафқатлилик, ирқий ва миллий камситишларга ё‟л қо‟ймаслик, ноҳақлик каби тарбия чоралари) ё‟лга қо‟йиш лозим.

Синфдан ташқари тарбиявий жараёнида ма‟навий тарбия бериш шакллари:

• 
  тарбиявий (миқдорий) тадбирнинг мақсади, мазмуни ва унинг характерига мос бо‟лиши, тарбия ишларининг та‟лимий, тарбиявий ва режалаштирувчи ё‟налишини яхлит амалгам ошириш ва ҳ.
  

О‟қувчиларда ахлоқий фазилатларни тарбиялашда унга раҳбарлик қилишнинг мазмун, шакл ва усуллар бирлигини та‟минлаш, унинг натижасини ҳисобга олиш услубияти та‟лим-тарбиянинг бирлигини яхлит амалгам оширади.

• 
  тарбия воситаси ҳисобланган халқ ог‟заки ижоди намуналари мақол, нақл, матал, эртак, ҳикмат, ривоят, ан‟ана амалий сан‟атдан фойдаланиш.
  
• 
  шарқ мутафаккирларининг ма‟даний мероси, пандномалари, битиклари, ёзма ёдгорликлари, халқ китоблари, урф-одатларидан фойдаланиш.
  

Ма‟навий тарбия кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни баркамол бо‟либ етишишига ёрдам беради.

Синфдан ташқари ишларни олиб боришда халқ педагогикасидан ахлоқ тарбияси алоҳида о‟рин эгаллайди.

Ҳар бир халқ, элат, жумладан о‟збек халқи ҳам ахлоқ қонун-қоидаларини яратди ва у инсонийлик асоси ҳисобланди. Мисол учун “Олим бо‟лиш осон, одам бо‟лиш қийин” мақолини олайлик. Унда инсонга бо‟лган муносабат ёрқин ифодаланган. Халқ тасаввурида олим бо‟лишга нисбатан ҳақиқий одам бо‟лиш муҳимдир. Шу сабабли ҳам қадимдан инсонийлик ёш авлодни го‟зал ахлоқий қилиб тарбиялашда асосий мезон ҳисобланган ва у тарбиянинг асоси сифатида ҳозирда ҳам давом эттирилмоқда.

Инсонийлик о‟з таркибида инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, я‟ни одамлар о‟ртасида о‟заро яхши муносабатда бо‟лиш , о‟заро до‟стлик (“Кучли бо‟лай десанг до‟стлар орттир”), ота-онага садоқатлик (“Ота олдидан о‟тма, одоб олдидан кетма”), меҳнатсеварлик (“Меҳнатинг – зийнатинг”), диёнатлик (“Дили покнинг - иши пок”, “Ҳалол ишла, ҳаром ишлама”) каби фазилатларни қамраб олади. Халқимиз болаларнинг ёшлигидан уларга ана шу го‟зал фазилатларни тарбиялашга аҳамият бериб келган.

Синфдан ташқари ишларда ма‟навий тарбияни равнақ топтиришда халқимизнинг илг‟ор фикрлари, шоирларнинг ахлоқ-одоб ҳақидаги асарларидан кенг фойдаланилган. Бу асарлар о‟қувчиларга энг яхши инсоний фазилатларни ташкиллаштириш ва ривож топтириш, қабиҳлик, разиллик каби иллатлардан нафратланиш ҳиссини уйг‟отишда муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.

Халқ ог‟заки ижоди асарларида меҳнатсеварлик, до‟стлик, до‟стга муҳаббат, садоқат, ватанпарлик, мардлик, софлик, росго‟йлик каби энг яхши инсоний фазилатларни тарбиялайди, инсонни ма‟навий го‟заллаштиради, уни эзгуликка фақат яхшилик қилишга, эл–юрт манфаатини учун хизмат қилишга чорлайди. Халқимиз асрлар мобайнида ма‟навий фазилатлар ҳақида о‟з қарашларини илмий ва бадиий асарларда одоб–ахлоқ намуналарини шакллантирган. Бу нормаларнинг ҳар бирини атрофлича асослаб чиққанлар. Мактаб шундай бир жойки, у ерда миллий маданият, миллий урф–одатлар ва қадриятларимизнинг асосини о‟ргатади.

Давр тақазоси билан биз сал бо‟лмаса о‟з миллий тилимиз, урф–одатларимиз, ан‟аналаримиз, маданиятимиз ва тарихимизни, ма‟навий меросимиз ва қадриятларимизни унитаёзган эдик. Эндиликда халқимизнинг бой, сержило маданий тарихий меросини, урф–одатларини о‟рганишда мактабда олиб бориладиган та‟лим ва тарбия ишининг мазмуни, тарбиявий тадбирлар ма‟навий тарбиянинг камол топишига олиб келмоқда.

Синфдан ташқари тарбиявий тадбирлар о‟тказиш жараёнида миллий ма‟даниятнинг дурдоналари, урф–одатларимиз, расм-русумларимиз, ташқи ва ички қиёфамиз, муомиламиз, юриш туришимиз энг яхши фойдали ан‟аналаримиз ҳақида ҳам тушунча беришга о‟ргатишга, тегишли ко‟никма ва малакаларни эгаллашга, намуна олишга о‟ргатиб бориш лозим. Бизнинг бой ма‟даний, миллий меросимиз бу кунги тарбиячи учун муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.

Буюк алломаларимизнинг миллий масалалар бо‟йича улар яратган дарслик ва асарлари муҳим о‟рин эгаллайди.

Мактабларда о‟тилаётган “Одобнома” фан сифатида о‟қитишимиз тарбиявий ишларни ташкил қилишда алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада олимларимиз О. То‟раева, Т.Қурбонов ва Ш.Турановлар билан ҳамкорликда яратган “Одобнома” дастур ва о‟қув қо‟лланмалари, С. Нишоновнинг “Ма‟навият дастурлари”, У. Маҳкамовнинг “Ахлоқ-одоб сабоқлари”, А. То‟раеванинг “Тарбиявий дарсларни о‟тиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявий шларни о‟қитиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявиш ишларни ташкил қилиш методикаси” каби китоблари ва бошқа муаллифларнинг яратган “Одоб сабоқлари” каби дастурлар ва о‟қув қо‟лланмалар тарбиявий тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва миллий тарбияни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.

Тарбиявий ишларни ташкил этишда бой омил кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларда миллий г‟урур, шарқона мулоқот одоби, ма‟даний, диний г‟ояларга то‟г‟ри муносабатда бо‟лиш о‟збек сан‟ати, халқ ёдгорликларини тушуниб ва ардоқлаши каби инсоний фазилатларни шакллантиради.

Устоз о‟қитувчининг билиш даражаси шарқона фикр юрита олиши билан ҳаракатнинг бирлиги синф о‟қувчиларининг о‟рганиш ва уларнинг ижобий фазилатларини такомиллаштириш, салбий хислатларини ё‟қотишга имкон беради.

Мустақил диёримизда биринчи марта тарбиявий ишларни ҳисобга олган ҳолда синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларнинг миллий асосларини ҳисобга олган ҳолда “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар” буйруқномаси ишлаб чиқарилди. Бир гуруҳ олимлар ва О‟збекистон Республикаси Халқ та‟лими Вазирлиги ходимлари томонидан ишлаб чиқилган “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар ё‟риқномаси” ҳам тарбиявий ишларнинг назарий ва амалий жиҳатдан то‟г‟ри режалаштириш имконини яратади.

Ҳар бир инсоннинг атрофини о‟раб турган воситалар: оиласи, ота-онаси, сан‟ат, адабиёт ва ҳоказолар тарбиялайди. О‟қувчи ёшларнинг ривожланиш жараёнини бошқариб бориш керак.

Инсоннинг биологик миллат асосини ташкил қилувчи о‟зини тарбиялаш ва тарбиянинг бирлигини та‟минлаган ҳолда унинг шахс сифатида шаклланишига салбий та‟сир этадиган муҳитдан ҳимоя қилиши зарур. Тарбиянинг шакли сифатида асрлар давомида шахснинг ҳар тамонлама камолга етувчи г‟ояси асос бо‟либ келади. Шахснинг ҳар тамонлама камолга элтувчи, унинг айрим қирралари ёки хислатларини, мулоқотини, жисмоний, ахлоқий ва эстетик қарашлари йиг‟индисини о‟з ичига олади. Инсонпарварлик ахлоқий ме‟ёрларини шакллантиришни (меҳрибонлик, бир-бирларини тушунадиган, шафқатлилик, ирқий ва миллий камситишларга ё‟л қо‟ймаслик, ноҳақлик каби тарбия чоралари) ё‟лга қо‟йиш лозим.

Синфдан ташқари тарбиявий жараёнида ма‟навий тарбия бериш шакллари:

• 
  тарбиявий (миқдорий) тадбирнинг мақсади, мазмуни ва унинг характерига мос бо‟лиши, тарбия ишларининг та‟лимий, тарбиявий ва режалаштирувчи ё‟налишини яхлит амалгам ошириш ва ҳ.
  

О‟қувчиларда ахлоқий фазилатларни тарбиялашда унга раҳбарлик қилишнинг мазмун, шакл ва усуллар бирлигини та‟минлаш, унинг натижасини ҳисобга олиш услубияти та‟лим-тарбиянинг бирлигини яхлит амалгам оширади.

• 
  тарбия воситаси ҳисобланган халқ ог‟заки ижоди намуналари мақол, нақл, матал, эртак, ҳикмат, ривоят, ан‟ана амалий сан‟атдан фойдаланиш.
  
• 
  шарқ мутафаккирларининг ма‟даний мероси, пандномалари, битиклари, ёзма ёдгорликлари, халқ китоблари, урф-одатларидан фойдаланиш.
  

Ма‟навий тарбия кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни баркамол бо‟либ етишишига ёрдам беради.

Синфдан ташқари ишларни олиб боришда халқ педагогикасидан ахлоқ тарбияси алоҳида о‟рин эгаллайди.

Ҳар бир халқ, элат, жумладан о‟збек халқи ҳам ахлоқ қонун-қоидаларини яратди ва у инсонийлик асоси ҳисобланди. Мисол учун “Олим бо‟лиш осон, одам бо‟лиш қийин” мақолини олайлик. Унда инсонга бо‟лган муносабат ёрқин ифодаланган. Халқ тасаввурида олим бо‟лишга нисбатан ҳақиқий одам бо‟лиш муҳимдир. Шу сабабли ҳам қадимдан инсонийлик ёш авлодни го‟зал ахлоқий қилиб тарбиялашда

асосий мезон ҳисобланган ва у тарбиянинг асоси сифатида ҳозирда ҳам давом эттирилмоқда.

Инсонийлик о‟з таркибида инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, я‟ни одамлар о‟ртасида о‟заро яхши муносабатда бо‟лиш , о‟заро до‟стлик (“Кучли бо‟лай десанг до‟стлар орттир”), ота-онага садоқатлик (“Ота олдидан о‟тма, одоб олдидан кетма”), меҳнатсеварлик (“Меҳнатинг – зийнатинг”), диёнатлик (“Дили покнинг - иши пок”, “Ҳалол ишла, ҳаром ишлама”) каби фазилатларни қамраб олади. Халқимиз болаларнинг ёшлигидан уларга ана шу го‟зал фазилатларни тарбиялашга аҳамият бериб келган.

Синфдан ташқари ишларда ма‟навий тарбияни равнақ топтиришда халқимизнинг илг‟ор фикрлари, шоирларнинг ахлоқ-одоб ҳақидаги асарларидан кенг фойдаланилган. Бу асарлар о‟қувчиларга энг яхши инсоний фазилатларни ташкиллаштириш ва ривож топтириш, қабиҳлик, разиллик каби иллатлардан нафратланиш ҳиссини уйг‟отишда муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.

Халқ ог‟заки ижоди асарларида меҳнатсеварлик, до‟стлик, до‟стга муҳаббат, садоқат, ватанпарлик, мардлик, софлик, росго‟йлик каби энг яхши инсоний фазилатларни тарбиялайди, инсонни ма‟навий го‟заллаштиради, уни эзгуликка фақат яхшилик қилишга, эл–юрт манфаатини учун хизмат қилишга чорлайди. Халқимиз асрлар мобайнида ма‟навий фазилатлар ҳақида о‟з қарашларини илмий ва бадиий асарларда одоб–ахлоқ намуналарини шакллантирган. Бу нормаларнинг ҳар бирини атрофлича асослаб чиққанлар. Мактаб шундай бир жойки, у ерда миллий маданият, миллий урф–одатлар ва қадриятларимизнинг асосини о‟ргатади.

Дарсдан ташқари тарвиявий тадбирларда маданиятимиз дурдоналари, урф одатларимиз, расм–русумларимиз, муаммоларимиз, юриш–турушимиз, яхши ан‟аналаримиз ҳақида тушунча бериш бизнинг асосий вазифамиздир.

Айниқса о‟қувчилар орасида муамала маданияти, нафосат ва ахлоқий тарбияга оид тадбирлар орқали иш ва ҳунарга о‟ргатиш, тарбиялаш кечиктириб бо‟лмас вазифалардан биридир.
3.Бугунги ўқувчи ёшлар тарбиясида китобсеварликнинг ўрни ва уларга қўйиладиган талаблар. Китобнинг ўқувчи ва ёшларга мослиги ва таъсири

Китоб, аввало, ҳаётий мактаб, маънавият манбаи. У китобхонни ҳаёт билан таништиради, унда ҳаётни севиш, яшаш моҳиятини англаш ҳисларини тарбиялайди. Атроф-муҳитга, табиатга ижобий муносабатини шакллантиради, инсон характерининг мураккабликларини тушунтиради, руҳий қиёфанинг рангин қирраларини кашф қилиш қобилиятини, она Ватанга, халқига садоқатли бўлиш туйғусини ўстиради. Бадиий адабиёт ўқиш орқали китобхоннинг бадиий идроки, мустақил фикрлаш қобилияти, мутолаа маданияти, Ватан тақдири учун жавобгарлик туйғуси тарбияланади.

Бадиий асар қайси тур ва жанрга мансублигидан қатъи назар, унинг моҳиятида инсон шахсини камол топтириш, мустақил фикрлаш қобилиятини ўстириш, одамийлик сифатларини тарбиялашга йўналтирилган бир қатор дидактик хусусиятлар, эстетик тамойиллар мужассамлашган бўлади. “Бадиий асарнинг энг муҳим хусусияти шундаки, у инсон қалбини майинлаштиради, туйғуларини ўткирлаштиради, маънавий-руҳий баркамолликни тарбиялайди”.[1]

Бадиий адабиёт инсоният ҳаётини чароғон етиши, инсон умрига нурафшонлик бахш етиб, маънавий оламини шакллантириши ва юксалтириши, порлоқ келажак учун муносиб тўғри йўлни танлашга ёрдам бериши, китобнинг инсоният томонидан яратилган енг буюк кашфиёт эканлиги боис ҳар қандай давр ва замонда китоб ўқиш, китобхонлик маданиятини тарғиб қилиш долзарб аҳамият касб етиб келган. Айниқса, бугунги кунда давлатимиз раҳбари Ш.Мирзиёев ташаббуси билан мазкур масалаларга давлат сиёсати даражасида қаралиб, самарали ишлар йўлга қўйилди. Жумладан, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси асосида барча соҳа ва тармоқларда амалга оширилаётган улкан ўзгаришлар, аввало, халқнинг ижтимоий турмушини яхшилашга, маънавий-маърифий тафаккурини юксалтиришга, барчага бирдек гўзал ва фаровон ҳаётий муҳит яратишга эришишга қаратилди. Жамият ҳаётида эзгу қадрият ва анъаналарни чуқур қарор топтиришга, хусусан, халқимиз, айниқса, ёш авлоднинг маънавий-интеллектуал салоҳияти, онгу тафаккури ва дунёқарашини юксалтиришда, она Ватани ҳамда халқига муҳаббат ва садоқат туйғуси билан яшайдиган баркамол шахсни тарбиялашда беқиёс аҳамиятга эга бўлган китобхонлик маданиятини юксалтиришга жиддий аҳамият берилди.

Бу юртимиз раҳбари Ш.Мирзиёевнинг қуйидаги фикрларида ҳам яққол акс этган: “Айни пайтда, ахборот-коммуникатсия соҳасидаги охирги ютуқларни ўзлаштириш билан бирга, ёшларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқишини оширишга, уларни китоб билан дўст бўлишга, аҳолининг китобхонлик савиясини янада оширишга алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Бунинг учун, аввало, миллий адабиётимиз ва жаҳон адабиётининг энг сара намуналарини ижтимоий тармоқларга жойлаштириш ва уларни кенг тарғиб қилишга алоҳида эътибор беришимиз муҳим аҳамият касб етади”.

Президентнинг 2017 йил 12 январдаги “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида”ги Ф-4789-сонли Фармойиши бу борада кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширишга замин яратди. 2017 йил 13 сентябрда “Китоб маҳсулотларини нашр этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тўғрисидаги” ПҚ-3271-сонли қарорнинг қабул қилиниши ва унинг доирасида белгиланган вазифалар ҳам юртимизда китоб маҳсулотларини чоп этиш, аҳолининг китобхонлик маданиятини юксалтириш борасида катта ўзгаришларга замин яратди. Шу муносабат билан китоб чоп этиш ва тарқатиш, китоб харид қилиш соҳасидаги жиддий камчилик ва муаммоларга ечим топилди, китобхон жамиятни таркиб топтиришга, маънавий-маърифий тараққиётга илдам қадам ташланди.

Мазкур фармойиш ва қарор ижросини таъминлаш мақсадида барча давлат ва нодавлат ташкилотлари ҳамда уларнинг бўлимларида қарорда белгиланган вазифаларни ҳал этишга қаратилган чора-тадбирлар дастури асосида режали ва мақсадли ишлар йўлга қўйилди.

Хусусан, мамлакат бўйлаб “Ёш китобхон”, “Eнг фаол китобхон гуруҳ”, “Eнг китобхон оила” танловларининг ташкил қилиниши ва ғолиб китобхонлар турли даражадаги қимматбаҳо совғалар билан тақдирланиши; йирик нашриётлар томонидан ўзбек халқи ва жаҳон адабиётининг дурдона асарлари қайта таҳрирланиб, янада сифатли нашр этилиши, ижтимоий-маънавий кўмакка муҳтож фуқаро ва оилаларга бадиий-естетик салмоқдор китоблар, бадиий адабиётларнинг туҳфа қилиниши ушбу қонунларда белгиланган вазифалар ижроси бўлиши билан бир қаторда аҳоли, хусусан, ёш авлоднинг мутолаа маданиятини камол топтиришга, маънавий-маърифий тафаккурини юксалтиришга кенг имкониятлар яратиб бермоқда.

Шунингдек, Республика Маънавият ва маърифат маркази томонидан аҳоли ўртасида китобхонликни тарғиб этиш, ёш авлод қалбида ватанпарварлик ҳиссини юксалтириш, жойларда маънавий-маърифий ишлар таъсирчанлигини оширишга қаратилган бир қатор тадбирлар ташкил қилиниб, бу тадбирлар давомида турли кўринишдаги китоб кўргазмалари уюштирилиб, Республика Маънавият ва маърифат маркази томонидан чоп этилган бир қанча китобларнинг тадбир иштирокчилари, кенг ўқувчилар оммасига бепул ва беғараз совға сифатида тақдим қилиниши ҳам бу борадаги самарали фаолиятлардан биридир..

Республика Маънавият ва маърифат маркази ташаббуси билан кенг аҳоли, жумладан, ёшлар ўртасида китобхонликни тарғиб қилиш, уларнинг бўш вақтларини мазмунли ўтказиш мақсадида Телеграм мобил мессенжерида “Маънавият кутубхонаси” каналининг очилиши ва ушбу саҳифа орқали фойдаланувчилар учун электрон китоблар ва аудиокитобларни бепул юклаб олиш имкони яратиб берилганлиги мутолаа маданиятини такомиллаштириш йўлида олиб борилаётган жадал ислоҳотларнинг хос кўринишидир

Хуллас, юртимизда сўнгги йилларда китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини юксалтириш борасида жиддий ўзгариш ва интилишлар юзага келиб, жамият маънавий ҳаётининг янгиланиши ва яхшиланишига имкон яратиб бермоқда. Бу борадаги ҳар бир фаолият ҳамиша долзарб ва давомли бўлиб қолади

Қуйидаги илмий мақолада бугунги замон ёшларини китобга қизиқишларини турли инноватсион йўллар орқали китобхонликнинг самарадорлигини ошириш ҳақида сўз боради. Китоб ўқишда нафақат китоблардан фойдаланиш балки, замонавий компютер ва ахборот технологиялари асосида ўқувчиларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқишларини орттириш йўллари ҳақида сўз юритилади. Маълумки, мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ёшлар Иттифоқининг ИВ қурултойидаги нутқида ёшларимиз орасида китобхонликни янада ривожлантириш масаласига алоҳида эътибор қаратди. Президентимиз ҳозирги кунда мамлакатимизда китобхонлик савиясини ошириш, мутолаа маданиятини юксалтиришга катта аҳамият берилаётганлиги, лекин, кўплаб болаларимиз китобдан узоқлашиб, кўп вақтини ижтимоий тармоқларда ўтказаётганлиги ҳақида куйиниб гапирдилар. Айни вақтда ўтказилган кузатиш ва таҳлиллар бу соҳада ўз ечимини кутаётган бир қатор долзарб муаммолар борлиги ва уларни кенг кўламда ҳал этиш зарурлигини кўрсатмоқда. Хусусан, халқимиз, аввало, ёшларнинг маънавий-маърифий, бадиий-естетик талабларига жавоб берадиган китобларни юксак сифат билан чоп этиш, жойларга, таълим муассасаларига вақтида ва мақбул нархларда етказиш, миллий ва жаҳон адабиётининг энг сара намуналарини таржима қилиш, фарзандларимизда болаликдан бошлаб китоб, жумладан, электрон китоб ўқиш кўникмасини шакллантириш, жамиятимизда мутолаа маданиятини юксалтириш билан боғлиқ муҳим масалаларни ҳал этиш долзарб вазифа бўлиб қолмоқда.

Eнди ўзимизга савол берайлик, ёшларимиз орасида китобхонликни янада ривожлантириш, китоб мутолааси уларнинг одатдаги кундалик ишидан бирига айлантира олдикми? Қабул қилинган қарорларни амалиётга тўлақонли жорий қила олдикми? Барчамиз қарорларни амалиётга татбиқ қилишга қанчалик ўз ҳиссамизни қўшмоқдамиз? - деган кўплаб саволлар пайдо бўлмоқда. Ушбу саволларим билан ёшларимиз орасида китобхонлик ривожланмаяпти – деган фикрни айтишдан йироқдаман. Секин-аста амалга ошмоқда. Бироқ, ўша эскича ёндашув ва методлар орқали бўлмоқда.

Мен ўз қизиққан бадиий ва илмий китобларимни Интернетдан излайман. Баъзида, шундай ҳолга дуч келаманки, излаган китобимни кўп ҳолларда электрон китоб шаклида учратаман ва тезда юклаб оламан. Қандай қулай ва яхши. Шу ўринда ўзимга ўзим савол бердим. Нима учун мамлакатимизда ҳеч ким, ҳатто, бадиий асар ва романлар муаллифлари ўз китобларини аудиокитобга айлантиришга ҳаракат қилмайди? Хорижий давлатларда ҳар бир муаллиф китоб нашридан чиққандан сўнг қиладиган биринчи иши уни аудиокитобга айлантиришдир. Бу мазкур китоб ўқувчилар сонининг бир неча баробарга ошишига, натижада асарни “ бестселлер”га айланишига олиб келади. Минг афсуслар бўлсинки, ушбу тажрибани мамлакатимизда ривожлантириш бўйича ташаббусни ҳеч ким қўлга олмаяпти.

Фикримизча, ёшларимизни китобхонликка қизиқтиришимиз лозим экан, биринчи навбатда, уларнинг кўнглидаги ниятлари, қизиқишлари, интилишларни инобатга олишимиз зарур. Энг аввало, улар учун ҳар томонлама қулайлик яратишимиз зарур. Чунки, улар қўлида китоб олиб юриб ўқишдан кўра, қулоғига телефон ва гаджетларнинг “наушник”ларини тақиб олиб турли мусиқалар эшитишни ҳуш кўрадилар. Модомики, улар учун ўқишдан кўра, эшитиш қулай экан, биз уларга шундай имкониятни яратиб бермоғимиз шарт. Гап нима ҳақида кетяпти? Гап эндиликда биз китоб нашр қилишнинг энг юқори босқичидан бири бўлган аудиокитоблар яратишни олдимизга мақсад қилиб қўйишимиз даркор. Ундан юқори босқич эса китоб матнини ўқиб берувчи“голограммалар”дир. Бунга ҳали қанча йиллар бор.

Президентимиз Шавкат Мирзиёев “Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг мустаҳкам пойдеворидир” номли маърузасида ёшлар масаласига, айниқса, уларнинг маънавий дунёсига катта эътибор қаратди.

Бунинг учун Алишер Навоий номидаги “Ўзбекистон Миллий кутубхонаси” ҳамкорлигида кичик студия очиш, мазкур студияда овоз ёзиш учун барча шароитлар яратилиши мақсадга мувофиқ. Студиянинг асосий вазифаси - унда иқтидорли, қобилиятли ёшлар учун маҳорат дарслари ўтказиладиган маскан бўлиши ва уларнингижодхонаси бўлади. Студияга ёшлар иқтидорини янада ривожлантириш учун таниқли Ўзбекистон телерадиокомпанияси сухандонлари, овоз режиссорлари, адабиётшунослар, тил ва адабиёт бўйича мутахассислар, артистлар таклиф қилинади. Улар ёшларга китобни қандай тўғри ўқиш, матн ва воқеаларнинг жозибасини таъсирчан қилиб чиқаришлари, тилнинг морфологияси, синтаксиси, грамматикаси, хуллас, барча қонун-қоидаларига риоя қилишлари бўйича керакли маслаҳатларини беришади.

Назарияни амалиётга боғлаш учун ўзбек ёзувчиларининг кичик ҳикояларини аудиокитобга айлантириши жуда катта натижа беради. Ҳатто, ёшлар орасида ўз шеърий тўпламини аудиокитобга айлантиришни хоҳловчилар ҳам бунда ўз қобилиятларини синаб кўрсалар, бу улар учун яратилган жуда катта имконият бўлар эди. Буларнинг барчаси ёшларни янги мақсадлар сари интилишлари учун замин яратади. Кейинчалик катта асарлар қиссалар, романлар, достонларни аудиокитобларга айлантириш имкони яратилади.

Ижодий жараёнларда Ўзбекистон телерадиокомпанияси фондида сақланаётган театр, романларнинг радиоинсинеровкаларидан фойдаланиш кутилган натижани беради. Бунинг учун ёшларимизда барча билимлар, назарий ва амалий кўникмаларни шакллантиришимиз зарур. Олимлар, зиёлилар, мамлакат ва миллат келажаги учун чуқур қайғурганларни яқин-яқингача бир нарса қийнаб келарди: нега ёшларимиз, умуман, фуқароларимиз ўртасида китобхонлик маданияти пасайиб кетди, нима учун ердан кўкка кўтарадиган, бизни баркамоллик сари етаклайдиган, инсонлар қалбига ёруғлик ва илиқлик киритадиган, оқ билан қора, яхшилик билан ёмонлик, вайронкорлик билан бунёдкорликнинг фарқини онгли равишда англатишга ёрдам берадиган, инсоният томонидан яратилган энг ноёб кашфиёт – китобнинг қадри тушиб кетмоқда? Не сабабдан айримлар китоб ўқиганларни замондан орқада қолаётганлар қаторига қўшиб қўймоқда?

Дарҳақиқат, бу саволлар барчамизни қийнар эди. Мен шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёевнинг 2016 йил 19 октябрьда Тадбиркорлар ва ишбилармонлар ҳаракати-Ўзбекистон Либерал-демократик партиясининг ВИИИ съездидаги сайловолди маърузасида билдирилган айрим фикрлари хусусида тўҳталмоқчи эдим. Маърузада бугунги кунда ахборот – коммуникатсия технологиялари, Интернет тизимини кенг ривожлантирмасдан туриб, мамлакатимизни модернизатсия қилиш ва янгилаш, барқарор тараққиётга эришиш ҳақида сўз юритиш мумкин эмаслигига эътибор берилган. 

“Айни пайтда, - дейди Шавкат Миромонович, - ахборот-коммуникатсия соҳасидаги охирги ютуқларни ўзлаштириш билан бирга, ёшларнинг китоб ўқишга бўлган қизиқишини оширишга, уларни китоб билан дўст бўлишга,  аҳолининг китобхонлик савиясини янада оширишга алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Бунинг учун, аввало, миллий адабиётимиз ва жаҳон адабиётининг энг сара намуналарини ижтимоий тармоқларга жойлаштириш ва уларни кенг тарғиб қилишга алоҳида эътибор беришимиз муҳим аҳамият касб этади”. (“ХХИ аср”, 2016, 20 октябрь)

Гапнинг очиғини айтадиган бўлсак, ушбу фикрлар мамлакатимиздаги барча зиёлилар, миллат келажаги, унинг маънавий баркамоллиги учун ташвишда бўлганларнинг юрак-юрагидаги гап бўлди. Китоб барчамизга чароғон йўлни кўрсатишини, маънавий оламимизни шакллантиришини, келажакдаги ягона ягона тўғри йўлни танлашга ёрдам беришини билсакда, уни ўқимасак, китобнинг инсоният томонидан яратилган энг буюк кашфиёт эканлигини тушунсакда, аммо уни “култ” даражасига кўтармасак-бу ҳолда бизнинг китоб тўғрисидаги тасаввурларимиз хато бўлмайдими?

Ана шу фикрлар билан ошно бўлиб турганимизда, кечагина муҳтарам Президентимиз Шавкат Миромоновичнинг “Китоб маҳсулотларини чоп этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик маданиятини ошириш ҳамда тарғибот қилиш бўйича комиссия тузиш тўғрисида” (2017 йил 12 январ)ги фармойиши эълон қилинди. Мазкур фармойиш китоб, китобхонлик маданиятининг жамият маънавий ҳаётидаги ўрни ва ролини яна бир янги босқичга кўтарганлиги билан изоҳланади. Таъкидланишича, бугунги кунда матбуот, ноширлик ва ахборот соҳасида тегишли ҳуқуқий асос яратилган бўлиб, 10 дан ортиқ қонун ва 30 дан ортиқ қонуности ҳужжатлари қабул қилинган. 1677 та матбаа корхоналари, 118 та нашриёт давлат рўйхатига олинган. Замонавий технологиялар билан жиҳозланган Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 14 та ҳудудий бирлик ахборот-кутубхона маркази, туман ва шаҳар марказларидаги таълим муссасаларида 200 га яқин ахборот-ресурс марказлари томонидан аҳолига ахборот-кутубхона хизматлари ҳамда “Китоб олами”, “Шарқ зиёкори” ва “Ўздавкитобсавдотаъминот” мажмуалари томонидан китоб савдоси хизмати кўрсатиш йўлга қўйилган.

Фармойишнинг ибратли жиҳати шундан иборатки, унда китоб маҳсулотлари нашр этиш, тарқатиш, китоб мутолааси, китобхонлик маданиятининг бугунги кундаги ҳолати, мавжуд камчилик, хатолар рўй-рост очиб берилган. Айниқса, бадиий, маърифий, илмий-оммабоп, тарбиявий, ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини оширишга қаратилган адабиётларни чоп этиш, улар билан таълим муассасаларини таъминлаш, миллий ва жаҳон адабиёти намояндаларининг етук асарларини саралаш, таржима қилиш ишлари пухта ўйланган тизим асосида ташкил этилмагани, таълим ва маданият муассасалари учун китоб харид қилишга маблағлар етарли даражада мавжуд бўлган манбалар ҳисобидан жалб этилмаётгани, китоб сотишга ихтисослашган корхоналар томонидан таълим муассасалари, кутубхоналар ва маҳаллаларда янги китоблар тақдимотларини ўтказиш, мутолаа маданиятини ошириш, шу жумладан, оммавий-ахборот воситалари орқали тарғибот-ташвиқот қилишга қаратилган тадбирлар юксак талаблар даражасида эмаслигига алоҳида эътибор берилган. 

Мамлакатимиз раҳбарининг китоб, китобхонлик маданиятини яхшилаш тўғрисида куюниб гапираётганликларининг чуқур фалсафаси бор. Биринчидан, юқорида қайд этилгани каби, китоб инсонни ердан кўкка кўтарувчи, унинг маънавий қувватини оширувчи буюк куч ҳисобланади. Иккинчидан, китоб инсониятнинг тарихий хотираси, барчамизни ўз маънавий-маърифий, илмий заминимизни мустаҳкамловчи, келажакни ёрқин кўрсатиб боришга қодир машъала ҳисобланади. 

Шунинг учун ҳам бизнинг юртимизда илм олиш, китоб ёзиш, ижод қилиш ҳар доим ҳам миллатнинг мавжудлиги ва у нимага қодир эканлигини кўрсатувчи муқаддас тушунчалар ҳисобланади. Арасту ҳакимдан Абу Али Ибн Синога, Афлотундан-Абу Райҳон Берунийгача, Жалолиддин Румийдан- Алишер Навоийгача, Соҳибқирон Амир Темурдан-Муҳаммадшариф Гулханийгача юзлаб, минглаб мутафаккирларнинг шаклланиши, дунёга танилиши, замонлар ошсада аҳамияти йўқолмайдиган тадқиқоту кашфиётлари фақат ва фақат китоб орқали юз берди. Уларнинг бугунги авлод томонидан чуқур ўрганилиши, улар илмий-маърифий бисотига бот-бот мурожаат қилишнинг сабаби ҳам мутафаккирларимиз томонидан яратилган китоблар туфайлидир. 

Шарқда ахлоқ-одоб борасида буюк асарлар яратган Муҳаммад Жабалрудийнинг китоб ҳақидаги қуйидаги фиркларига бир қулоқ тутайлик: “Eй азиз! Киши учун китобдан азизроқ ва ёқимлироқ суҳбатдош йўқдир. Китоб фасоҳат, балоғатда, латофатда тенги йўқ, мунофиқликдан ҳоли ҳамроҳдир. Ёлғизликда ва ғамли айёмларда мунис улфатдир. Унда на нифоқ бору, на гина. У шундай ҳамдамки, сўзларида ёлғон ва хато бўлмайди. Суҳбатидан эса кишига малоллик етмайди. У ўз дўстининг дилини оғритмайди. Юрагини эса сиқмайди. У шундай рафиқдирки, киши орқасидан ғийбат қилиб юрмайди. Унинг суҳбатидан сенга шундай файзли фойдалар етадики, бундай фойдани одамлардан топа олмайсан. Аксинча, аксар одамлар суҳбатидан кишига зарар етади. Китобдек дўст ичида барча илму ҳилм мужассамдирки, у кишиларни ўтмишдан ва келажакдан огоҳ қилиб туради. Шунинг учун ҳам “Китоб ақл қалъасидир”, деганлар”. (Машриқзамин-ҳикмат бўстони. -Тошкент, 1997. 39-бет)

Ҳақиқатдан ҳам, китоб барчамизни эзгуликка ундайдиган, олдимизда турган барча муаммоларни ҳал этишга ёрдам берадиган кучдир. Шунинг учун ҳам юртимизда китоб билан ошно бўлган, китобни суйган, китоб ёзган, китобни муқаддас билиб, қорачиғидек асраганларни зиёли деб атаганлар. Зиёли-Нур тарқатувчи, у ўзининг хатти-ҳаракатлари, фаолияти билан жамиятни нурлантирувчи, маънавий-ижтимоий барқарорликни таъминловчилар ҳисобланган.

Бунга узоқ ва яқин тарихимиздан мисоллар кўп. Масалан, маърифатпарвар ватандошимиз Ишоқхон Ибрат ўз уйида каттагина, бой кутубхона ташкил қилади ва уни “Кутубхонаи Ишоқия”, деб атайди. Ибрат архивидаги китоблар рўйҳати шуни тасдиқлайдики, кутубхонада таълим-тарбия ва ўқитишга оид ўзбек, рус, турк, татар, форс-тожик тилларида кўплаб китоблар бўлган. Бу кутубхонадан нафақат ўзи, шунингдек, қишлоқ аҳолиси ҳам унумли фойдаланган. Ишоқхон Ибрат ўз мактаби ўқитувчиларини кутубхонада сақланувчи китоблар билан таъминлаган. Кутубхонанинг мактаб ўқитувчиларига бағишланган қисмида Саидрасул Саидазизовнинг “Устоди аввал”, “Абдулла Авлонийнинг “Биринчи муаллим”, “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ”, Рустамбек Юсуфбек ҳожи ўғлининг “Раҳбари ҳисоб” каби кўплаб дарслик, ўқув қўлланмалари сақланган. Ибрат кутубхонаси доимий равишда катталашиб борган. У кутубхона аъзоларининг китоб олиш ва ўқиб бўлгач, уни топшириш дафтарларини ҳам ташкил қилган, аъзоларнинг, айниқса, ёшларнинг китоб ўқишларини Ишоқхоннинг ўзи назорат қилиб борган. (Ибрат. Ажзий. Сўфизода.-Тошкент, 1999.-38 бет)

Ишоқхон Ибрат каби зиёли, маърифатпарвар юртимизда жуда кўплаб етишиб чиқишган. Уларнинг барчаси ўз кутубхоналарига эга бўлишган. Бундай шахсий зиё масканларидан оддий халқ жуда унумли фойдаланишган. Шу ўринда мазкур Президент фармойишидаги бир ҳолатга эътибор бериш лозим. Бу-ҳудудларда ёзувчи, шоирлар иштирокида китоб байрами ва ярмаркаларини ташкил этиш, аҳоли ўртасида бадиий жиҳатдан юксак миллий ва жаҳон мумтоз адабиётлари намуналарини тарғиб қилиш, китобхонлар, босма ва электрон китоб ишлаб чиқарувчилар, китоб сотувчилар ҳамда китобхоначи ва тарғиботчилар орасида турли танловлар ўтказиш масаласидир. 

Дарҳақиқат, бу ўта зарур масала. Ўз шахсий кузатувларим натижасида шуни айтишим мукинки, бугунги кунда оилавий кутубхонаси бор юзлаб, минглаб ватандошларимиз мавжуд. Уларнинг кутубхоналарида шундай ноёб, нодир китоблар борки, улар жуда камёб ва ягона нушада. Биз,”Eнг яхши китобхон оила” танловини ўтказиш орқали ўша нодир асарлар нафақат мазкур оиланинг, шунингдек, бутун жамиятнинг маънавий мулкига айланишини, улардан қўни-қўшнилар, соҳа мутахассислари самарали фойдаланишларини истардик. Оилавий кутубхона фақатгина уйнинг безаги, уй эгасининг “зиёлилиги”ни билдирувчи белги бўлишини истамас эдик. Шу маънода, оилавий кутубхона танловида у ёки бу китобнинг чиройлилиги, саҳифаларнинг букланмаганлигига эмас, аксинча, унинг қай даражада кўп ўқилганлигини англатувчи кўрсаткичларига эътибор бериш лозимлигини кўргимиз келади.

Eнди бугунги китоблар, айниқса бадиий асарлар ҳусусида айрим фикрларни баён этсак: маълумки, китоб умуман, бадиий асар кишиларнинг дунёқараши, ижтимоий-сиёсий салоҳиятини маънавий баркамоллигини таъминлаши лозим. Бундай асарлар, дарҳақиқат, яратилмоқда, халқимиз, айниқса, ёшларимиз уларни ўқишдан чарчамаяпти. Аммо, бугуни асарларнинг барчасига ҳам шундай баҳо қўйиш мумкин эмас. Айрим асарлар яхши ниятда яратилаётган бўлсада, аммо улар “тескари самара” бермоқда. Турли салбий кўринишлар, зўравонлик, ур-йиқит, одамларда “оломон фикрлаш” даражасини кўтаришга уриниш, фаҳш, иллатларни тарғиб этиш каби ҳолатлар баъзи асарларда авж олаётганинг гувоҳи бўлмоқдамиз.

Мутафаккир-алломаларимиз жоҳилликнинг биринчи белгиси-гўзалликни кўрмасликдир, дейдилар. Ҳақиқатдан ҳам шундай. Атрофимизда шунча янгиликлар, янгиланишлар, ислоҳатлар содир бўлмоқда, одамларимиз тафаккур тарзи ўзгармоқда. Ана шу ижобий ҳолатларни бадиий жиҳатдан пишиқ асарлар орқали халқимизга, айниқса ёшларимизга етказиш жуда тўғри бўлар эди.

Маданият, санъат, айниқса бадиий адабиётда замонамиз қаҳрамонини топиш, унинг образини яратиш, назаримизда, ўта долзарб масалалардан биридир. Президент фармойишида кўрсатилган энг муҳим масалалардан бири ҳам шунда. Айримлар замонамиз қаҳрамонини “кўрмайдилар”. Аммо, шу нарсани алоҳида таъкидлаш лозимки, бундай қаҳрамонлар биз билан бирга, орамизда, улар ҳар куни жасорат кўрсатмоқдалар. Айб – биз уларни кўрмаганлигимизда. Ангрен-Поп темир йўлида Фарҳоднинг жасоратини такрорлаган, чегарани мустаҳкамлашда мардлик кўрсатган, янги технологиялар асосида фермерлик ҳаракатининг унумдорлигини ошираётган, турли жаҳон ареналарида мамлакат байроғини баланд кўтараётганлар-булар замонамиз қаҳрамонлари эмасми?

Халқимиз айнан ана шундай китобларни кутмоқда. Айрим ватандошларимиз “ҳозирги ёшларга жиддий бадиий асарларни тавсия этган билан, улар бундай китобларни ўқимайдилар, чунки замон ўзгарди”, дейишмоқда. Тўғри, замон ўзгарди. Аммо бизнинг ўзбеклигимиз ўзгаргани йўқ. Шундай пайтда, ёшларимизнинг китобхонлик маданиятини ошириш, улар маънавий эҳтиёжини шакиллантириш учун ниманидир тавсия этишни баъзан унутаётганга ўхшаймиз. Ёшлар маънавий эҳтиёжини шакиллантириш учун уларга маъноли асарлар тавсия этишимиз лозим.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев ўз фармойишида китобхонлик маданиятини юксалтириш лозимлигига алоҳида урғу берган. Ҳўш, китобхонлик маданияти деганда нимани тушунамиз? Булар, фикримизга қуйидагилардан иборат: ўзининг касбий-мутахассислик ҳамда бадиий-маънавий баркамоллигини ошириш учун китобни танлай олиш ва ўзи учун зарурини ўқиш; китоб устида ишлаш малакасини обдон ўрганиб олиш ва унга чуқур амал қила билиш; китобни мустақил ўқий билиш; ўқиган китобнинг асосий мазмунини талқин қила билиш, унинг фусункор оламига кира билиш; ўқиганларидан ҳаётий хулосалар чиқариш; китобнинг керакли, зарур жойларини ён дафтарчага кўчириб олиш, нотаниш бўлган сўзларни эсда сақлаб қолишга интилиш; мунтазам равишда ўқиш кўникмасига эга бўлиш; китоб билан муомалада энг қадрдон дўстингга муносабатда бўлгандай эътибор билан қараш; китобни яроқсиз ҳолига келтирмаслик учун ундан тўғри фойдалана билиш; китобни шошилмасдан, ўйлаб, диққат-еʼтибор билан ўқиш малакасига эга бўлиш, кутубхона картотекалари билан ишлай билишни ўрганиш; ўқиган китобни дўстлар билан ўртоқлашиш, яхши китобни уларга тавсия қилиб, уни бошқалар ҳам ўқиб чиқишига эришиш; ҳар бир яхши китобни илм қалъасининг калити деб билиб, унинг боқий умрини таъминлаш.

Назаримизда, мазкур фармойиш Ўзбекистон ижтимоий-маданий муҳитини янада барқарорлаштиришга, ёшларимизда китобхонлик даражасини оширишга, пировард натижада халқимиз турмуш тарзини янада фаровон қилишга хизмат қилади. Шу ўринда ёшларимизнинг китоб ўқишга бўлган қизиқишини янада ошириш мақсадида уларнинг олий таълим муассасаларига ўқишга кириш даврида “Ўзбек тили ва адабиёти” фанидан иншо ёзиш бўйича қўшимча синовни ташкил этиш мақсадга мувофиқ деб биламиз. Гап шундаки, ҳар йили касб-ҳунар коллежлари ва академик литсейларни 550-600 минг атрофидаги йигит-қизлар битириб, олий таълим муассасаларига ўқишга киришга ҳаракат қилишади. Ёзилиши тавсия этилаётган иншо эса уларнинг бадиий асар ўқишга бўлган масъулиятини, сўзсиз оширади. 

Айни пайтда, ёшларнинг китобхонлик маданиятини шакллантириш учун фармойишда белгиланган сотсиологик сўровномани ўта масъулият билан ташкил этиш лозим. Бундай сўровнома бир томондан, ёшларнинг китобхонлик маданияти даражасини аниқласа, бошқа томондан, жамият талаб этаётган муаммоларни аниқлаш, мавзулар танлашга имкон беради. шунингдек, мутахассислар, соҳа ходимлари “Ёшларга тавсия этилаётган 100 та асар” рўйхатини тузиш, унда миллий ва жаҳон адабиётининг нодир дурдона асарларини ўқишни тавсия этиш ҳам муайян аҳамиятга эга бўлади, деб ўйлаймиз. 

Китоб ўқиш барчамизнинг маънавий оламимизни бойитади, сўзлашув маданиятимизни оширади. Айрим ҳолларда муқаддас ўзбек тилимиздаги айрим ватандошларимиз “хизмати” туфайли дағаллашиб, камбағаллашиб бораётганлигининг олдини олиш учун ҳам китоб ўқиш лозим. Ваҳоланки, бизнинг ўзбек тилимиз дунёдаги энг бой тиллар қаторига киради. А.С.Пушкин бутун ижоди давомида жами 21197 та сўз қўллаган бўлса, Шекспир асарлари тилида жами 20 мингдан ортиқ сўз қўлланилган. Испан олимлари Сервантеснинг ижодида 18 минг сўз қўлланилгани ҳақида маълумот берганлар. Буюк бобомиз Алишер Навоий асарларида қўлланилган сўзлар сони эса 26000дан ортиқ экан. (Қодиров П. Тил ва эл.-Тошкент, 2010-127 бет)

Ана шунча миллий бойлигимизни авайлаб-асраш учун ҳам китоб ўқиш лозим. Дарҳақиқат, китобхонлик маданиятини ошириш давр талаби.

.