Ўзбекистон республикаси халқ

1. Ichki suitsidal xulq: 
A) passiv suitsidal xulq; 
B) suitsidal niyat; 
C) suitsidal qarorlar; 
2. Tashqi suitsidal xulq: 
A) suitsidal urinish; 
B) tugallangan suitsid; 
Suitsidal xulqning psixologik ma’nosini ifodalovchi tipologik sxemasi 
suitsident shaxsi xususiyatlariga asoslangan bo‘lib, ular quyidagichadir: 
1. Isyon, qasos; 
2. Chaqiriq; 
3. Jazolanishdan qochish; 
4. O‘z-o‘zinijazolash; 
5. Voz kechish. 
Ushbu tipologiyaga ko‘ra “Isyon” nizoli vaziyatga nisbatan o‘z norozichiligini 
bildirish maqsadida faol qarshilik ko‘rsatish bo‘lsa, qasos, isyonning konkret 
ko‘rinishidir. “Chaqiriq” atrofdagilar e’tiborini o‘ziga jalb qilishdan iborat bo‘lgan 
yordam hayqirig‘i, “Azob-uqubatdan o‘zini olib qochish” nizoli vaziyatni chidab 
bo‘lmas darajada his etish tufayli undan qutulish maqsadida qilinadigan xatti-
harakatdir. “O‘z-o‘zini jazolash” - vujudga kelgan nizoli vaziyatda o‘zini aybdor 
deb his etish natijasida o‘z-o‘zini jazolash, “voz kechish” - o‘lim istagining 
zo‘rayishi va nizoli vaziyatning murakkablashuvi va surunkali tus olishi tufayli 
yashashdan voz kechish ma’nolarini bildiradi. 
Shunday qilib, yuqorida bolalar va o‘smirlar suitsidal xulqini o‘rganishga 
qaratilgan ilmiy manbalar tahlili, bolalar va o‘smirlar suitsidining qator xususiyatlari 
yoritib berilganligini ko‘rsatadi, biroq etnopsixologik, hududiy, individual - 
psixologik tomonlarining yetarlicha o‘rganilmaganligining guvohi bo‘lamiz.
 
4.2. E.Dyurkgeym “O‘z-o‘zini o‘ldirish” nazariyasi asoschisi sifatida 
Emil Dyurkgeymning eng yirik asarlari: “Ijtimoiy mehnat taqsimoti 
to‘g‘risida” (1893 yil), “Sotsiologiya metodi” (1895), “O‘z-o‘zini o‘ldirish” 
sotsiologik etyud. (1897 yil), “Sotsologiya va sotsial fanlar”, “Fanlarda metod”. 
Uning bu asarlari rus tiliga tarjima qilinib, alohida kitoblar holida chop etilgan. 
Dyurkgeymning sotsiologiya predmeti va uning boshqa ijtimoiy fanlar tizimida 
tutgan o‘rni to‘g‘risidagi qarashlari e’tiborga loyiqdir. 

---

69
Uning fikricha, sotsiologiya empirik fan hisoblanadi. Shuning uchun ham u 
antibiologizm va antipsixologizm g‘oyasini olg‘a suradi.
1
Dyurkgeym o‘z tadqiqotida qaysi elementlarning mantiq qoidalariga 
muvofiqligini sharoitni o‘zgarishi bilan, bu qoidalarning ko‘mak berishini va 
nihoyat, o‘z-o‘zini o‘ldirishga olib kelishini o‘rganishga katta e’tibor beradi. 
Dyurkgeym Fransiya sotsiologiyasiga – “Anomiya” tushunchasina kiritdi, 
undan jamiyat holatini aniqlash, sotsial muhitni baxolash uchun mezon sifatida 
isbotlandi. “Anomiya” fransuzcha so‘z bo‘lib, qonun, tartib-intizom yo‘q degan 
ma’noni bildiradi. Anomiya holatining mavjudligi jamiyatda organik birdamlik 
tartib intizomning yo‘qligini anglatadi. Agar jamiyatda aniq iqtisodiy, axloqiy yoki 
sotsial jihatdan kishilarning huquqi, fe’l-atvorini boshqaradigan sotsial normativ 
holat bo‘lmasa, odamlar nima qilishini bilmay qoladilar, axloqiy bo‘shliq vujudga 
keladi, boshboshdoqlik, tartibsizlik vujudga keladi. Ya’ni mamlakatda boshqarish 
apparati, rahbarlik norma qoidalar bo‘lmasa, mamlakatda anomiya holati vujudga 
keladi, mehnat taqsimotiga xos qonuniyatlar buziladi, mehnatni uyushtirshda xatolik 
ko‘payadi. Mamlakatda anomiya davrida: jinoyatchilik, o‘g‘rilik ahloqiy 
buzg‘unchilik avj oladi. O‘z-o‘zini o‘ldirish holatlari keskin ko‘payadi. 
Dyurkgeymning mashhur tadqiqotlaridan biri o‘z-o‘zini o‘ldirishlarni tahlil 
etish bilan bog‘langan edi. O‘z-o‘zini o‘ta shaxsiy akt hisoblanib, katta shaxsiy 
baxtizliklarning oqibati hisoblanadi. Dyurkgeym fikricha esa, suitsidga ijtimoiy 
omillar fundamental ta’sir ko‘rsatadi va ularning biri anomiyadir. O‘z-o‘zini 
o‘ldirish statistikasi yildan yilga takrorlanadigan manzarani namoyon qilmoqda, bu 
esa hodisani sotsiologik jihatdan tushuntirishni taqozo qiladi. Dyurkgeym 
tadqiqotlarining ko‘pgina jihatlari e’tirozlarni keltirib chiqarmoqda, lekin shunga 
qaramay, mumtoz ish sifatida uning ahamiyati zamonaviy sotsiologiya uchun 
hamon muhimdir. 
Dyurkgeym asosiy e’tiborni diniy e’tiqotga qaratdi va qaysi din, diniy 
udumlarning o‘z-o‘zini o‘ldirish ta’siri ko‘proq degan muammoni batafsil o‘rgandi 
va bu metodni boshqa holatlarga tadbiq etdi.
Protestant va katolik dinining bu sotsial hodisaga bo‘lgan ta’sirini o‘rgandi. 
Katolik dini va uning udumi eski an’analar tizimga va eski urf odatlarga asoslanadi, 
nisbatan yaxlit bo‘lib e’tiqod kuchli, umumiy ruhiy xolatini buzadigan 
zamonaviylashtirishni qabul qiluvchi din emas. Konservativ aqidalar ustunlik qiladi. 
Bunday o‘ziga xoslik katolik diniy guruxlarni yanada jipslashtirishga, hamkorlikka 
olib keladi. Bundan kelib chiqadigan sotsial oqibat o‘z-o‘zini o‘ldirishni sonining 
foizi ancha kam - 0,3 foizni tashkil etadi. 
Protestantlik dinida an’anaviy diniy e’tiqod kuchsiz, erkin ruh g‘oyasi ancha 
kuchlidir, unda erkinlikka katta o‘rin berilgan. Natijada dindorlardan birlashishi va 
hamkorlik istagi juda oz, hamkorlikka ehtiyoj yo‘q. Shuning uchun o‘z-o‘zini 
o‘ldirish xollari ko‘p uchraydi. Bu ilmiy faraz masalalarini tushunishga imkon berdi. 
Sotsial o‘zgarishlar darajasi individlarning uyushishi, aloqadorlik darajasi o‘z 
navbatida shasxning hayotiga ham ta’sir qiladi. Oila, bolalar, qishloq turmushi 
1
Kravchenko A.I., Anurin V.F. Sotsiologiya. Sankt Peterburg, “Piter” 2003 

---

70
kishilarni sotsial jihatdan birlashtiradi, individning sotsial yakkalanib qolishga, 
yolg‘iz qolishga imkon bermaydi, u doimo oila va jamoa bilan birga bo‘ladi. 
Dyurkgeym o‘z tadqiqotida o‘z-o‘zini o‘ldirishga bilvosita ta’sir etuvchi 
nosotsial omillarni ham ko‘rsatib o‘tdi. Nosotsial omillar faqat sotsial omillar 
professional va mutaxassislar bilan aloqada bo‘lsa, bevosita qo‘shilib ketgan bo‘lsa, 
unda o‘z-o‘zini o‘ldirishni tezlashtiradi. 
Statistika bo‘yicha o‘z-o‘zini o‘ldirish qishda uncha ko‘p emas, balki yoz 
oylarida ko‘proq uchraydi. Chunki bu vaqtda kunlar ancha uzaygan bo‘lib sotsial 
omillar bilan bog‘likdir.Uzun kunda individlar sotsial hayot bilan jadal 
shug‘ullanadi. Bu jarayon bo‘lmasa sotsial yolg‘izlikda qoladi, nima bilan 
shug‘ullanishni bilmaydi. Shuningdek erkak va ayollarning o‘z-o‘zini o‘ldirishi ham 
sotsial faollika bog‘likdir.
2
Dyurkgeym o‘z-o‘zini o‘ldirish sabablarini tahlil qilib ularning quyidagi to‘rt 
turini ko‘rsatdi: 
 egoistik sabablar; 
 alturistik sabablar; 
 anomiya sabablar; 
 fatalistik sabablar.