Ўзбекистон республикаси халқ

 
4.5. Suitsidal xulq-atvorning psixodiagnostikasi 
O‘z joniga qasd qilishning, xatti-harakatlarining psixodiagnostik metodlarning 
ko‘pligi mavjud bo‘lsa ham psixologlar ba’zi holatlarda ularni to‘liq ta’riflay 
olishmaydi. 
Umuman, inson psixologik holatlari, uning shaxsi katta sir bo‘lganligi sababli 
bu ijtimoiy ahamiyatli muammo o‘z o‘zidan uni qanday yo‘llar bilan yechishga 
undaydi. 
Asosan, bunday tadbirlar yoshlar, o‘smirlar orasida olib borilishi lozim. 
O‘z joniga qasd qilish variantlari tahlil qiliganda, yoshlar va o‘smirlar bunday 
harakatlarni ularga xos uslubda bajarganliklari namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun ruhshunoslikda bu kabi holatlar yuz berishi mumkin bo‘lgan va 
uning oldini olish uchun kerakli psixoterapevtik yordam ko‘rsatilgan diagnostik 
usullar majmuasini ishlab chiqish zarurati doimiy va tuganmas muammo bo‘lib 
hisoblanadi. 
Odatda psixologlar bunday masalalarni hal qilishda juda yaxshi samara va 
natija beradigan testlar va metodlar majmuasi hamda metodikalardan foydalanadilar. 
Misol uchun, G.Rorshax (siyoh dog‘lari), Rozensveyg testlari ijtimoiy 
dezadaptatsiya va qiyin holatlarda o‘zini boshqarishni aniqlash uchun o‘tkaziladi. 
Izlanuvchilar ko‘p holatlarda piktogrammalardan foydalanadilar. 
Yuqorida sanab o‘tilgan uslublardan tashqari ruhshunoslar va psixoterapevtlar 
o‘tkazilgan uslublarning qay darajada samaradorligini tekshirish uchun turli xil usul 
va muolajalardan foydalanishadi. 
Masalan, V.Frankl o‘z mijozlariga asosiy hodisalarni o‘tmishda va kelajakda 
sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hollarni bir tekisda qo‘yib chiqish kerakligini 
aytganda, ularning bu vazifa oldida o‘zini yo‘qotishi va dovdirashi kuzatilgan. 

---

79
Shu masalalarni yechish uchun qo‘llanadigan skrining holatlar va usullar juda 
ixcham bo‘lishi kerak, ular tez va qulay ishlab chiqiladigan holatda bo‘lishi shart. 
Suitsidolog M.Xaykina “Psixologik holatni baholash” metodikalar 
majmuasidan foydalanib, bexavotirlik darajasi va johillikni aniqlashni tavsiya etadi. 
Test natijalarini tahlil qilishda quyidagi tavsiyanomalar ko‘zda tutilgan. 
- Shaxsiy bexavotirlik yoki shaxsning xavotirga moyilligi. 
- Frustratsiya - orzuga intilish yo‘lida ro‘y beradigan real va noreal to‘siqlar. 
- Johillik-ko‘tarinki ruhiy aktivlik, zo‘ravonlik yo‘li bilan yetakchilik qilish. 
- Rigid holat – taqdirini o‘zgartirishi kerak bo‘lgan holatlarda qaror qabul 
qilish oldidagi xavf. 
M.Xaykina tomonidan ishlangan uslublarni to‘g‘riligini isbotlash uchun 3 yil 
oldin o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan 16-17 yoshli qizlarni fe’l-atvorini o‘rganish 
tadbirlari o‘tkazilgan. 
Bu o‘z joniga qasd qiluvchilarning xavotirlilik darajasi nazorat guruhidagilarga 
nisbatan pastroq. 
Frustratsiya (“aldanish”, “omadni kutib yashash yoki uni kelishiga umidsizlik”) 
shkalasida aniq farqlar kuzatiladi. 
O‘z joniga qasd qiluvchilar guruhida frustratsiya darajasi yuqoridir. 
Tashxisiy ishlarning ikkinchi bosqichida M.Xaykina “tugallanmagan gap” 
metodikasini qo‘llashni tavsiya etadi. Bu uslub sinaluvchining dunyoga, odamlarga 
bo‘lgan munosabatini o‘rganishga yo‘naltirilgan. 
Sinaluvchi quyidagi gaplarni davom ettirishi kerak. 
1) “Ertaga men...” 
2) “Men maktabni tugatganimda...” 
3) “Bir kuni kelib...” 
4) “Men yashashni xohlayman, chunki...” 
Natijalarni qayta ishlashda ruhshunoslar o‘smir tomonidan atrof-muhit va 
odamlarni qabul qilish, munosabat bildirish xususiyatlarini o‘rganishga e’tibor 
berishgan. 
Ushbu “Tugallanmagan gaplar” metodikasini tadqiqot sifatida o‘tkazganda, 2-3 
yildan keyin ham sinaluvchilarning atrof-muhitni qabul qilish xususiyatlari 
isbotlangan. 
O‘z joniga qasd qiluvchilardan farqli o‘laroq nazorat guruhini tashkil 
etuvchilar optimalistik ruhiyat bilan o‘zlarini namoyon etadilar.