Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

5.2. Статистик жадвалларда ҳисобни автоматлаштириш 
ИИОлари раҳбари турли бошқарув қарорларини тайёрлашда статистик 
жадвалларга асосланган таҳлилий маълумотномалардан фойдаланади. 
Жадвал шаклида ҳисоблаш жараёнларини автоматлаштириш учун жадвал 
процессорлари каби дастурий воситалар яратилган. Улар электрон 
жадвалларни қуриш, унга статистик маълумотларни киритиш, графиклар ва 
диаграммалар билан изоҳланиши мумкин бўлган статистик маълумотларни 
қайта ишлаш ва таҳлил қилиш имконини беради. Жадвал процессорларида 
ҳажми катта бўлмаган маълумотлар базасини юритиш, унда маълумотларни 
тезкор қидириш ва саралашни амалга ошириш, натижаларни қулай 
кўринишда ифодалаш имконияти мавжуд.
Microsoft Excel жадвал процессори электрон жадвалларга ишлов 
беришга мўлжалланган. Электрон жадвал деганда компьютер хотирасида 
сақланувчи, жадвал кўринишидаги маълумотларнинг тасвирланиши 
тушунилади. Бу эса оддий қўлда яратилган жадвалга ўхшайди, бироқ 
компьютер хотирасида жуда катта тўғри бурчакли жадвал сақлансада, 

---

113 
экранда унинг бир қисми акс этади. Фойдаланувчи экран бўйича кўрсаткични 
суриш орқали бошқа иҳтиёрий ячейкалар тўпламини кўра олади. Бунда у 
ячейкаларга янги маълумот киритиши ва бир ячейкадаги маълумотни бошқа 
ячейкадаги маълумот билан формула орқали боғлаши мумкин. Бундан 
ташқари Excel дастури берилган маълумотларни график, диаграмма ва 
гистограмма кўринишда тасвирлаши имконини беради. Яна ушбу дастур 
ўзида статистик маълумотларни қайта ишлашга мўлжалланган дастурости 
пакетларига, маълумотлар базасини бошқариш учун асосий буйруқлар ва 
жараёнлар ва бошқа кўплаб имкониятларга эга. 
Excel дастури электрон жадвалларга ишлов беришга хизмат қилади 
ҳамда улар билан ишлашда функционал имконият ва қулайлик нуқтаи 
назаридан стандарт саналади. Excel дастури ёрдамида кўплаб фойдали 
ишларни амалга ошириш мумкин: содда электрон жадвалларни тузиш, 
маълумотларни қулай кўринишга келтириш, маъламотлар базасини 
бошқариш, статистик берилганларни ҳисоблаш ва бошқалар. Ушбу 
амалларнинг ҳар бири учун дастур дискда файл кўринишида сақланувчи 
алоҳида ҳужжат ҳосил қилиши мумкин. Файл ягона ҳужжатни ҳосил қилувчи 
бир нечта ўзаро боғланган саҳифаларга эга бўлиши мумкин. Excel дастурида 
қайта ишланувчи маълумотлар ячейкаларга ёзилади. Ячейкалар устунлар ва 
сатрлар кесишиш жойи бўлиб жадвални ҳосил қилади. Ячейкадаги 
маълумотлар Excel дастурининг ишга туширилишида ўрнатилувчи стандарт 
форматида намоён бўлади. Масалан, рақамлар ва матнлар учун шрифтнинг 
маълум кўриниши ва ўлчами берилади. Формула ва функциялардан 
фойдаланиш имконияти электрон жадвалнинг муҳим жиҳатларидан бири 
ҳисобланади. Бу эса хусусан, жадвалдаги рақамли маълумотларни статистик 
таҳлил қилиш имконини беради. Excel дастури формулани матндан ажратиб 
олиши учун жадвалдаги ячейкага киритилувчи формула матни тенглик 
белгиси (=) билан бошланиниши керак. Ячейкада тенглик белгисидан сўнг 
аргументлар, арифметик амаллар ва функцияларга эга бўлган математик 
ифода ёзилиши керак. Формулада аргумент сифатида одатда рақамлар ва 

---

114 
ячейка манзиллари фойдаланилади. Арифметик амалларни ифодалаш учун 
қуйидаги символлардан фойдаланиш мумкин: + (қўшиш); – (айириш); * 
(кўпайтириш); / (бўлиш). Формула бошқа ишчи саҳифадаги ячейкага ёки 
умуман бошқа файлдаги жадвал ячейкасига мурожаат
этиши мумкин. Бир 
марта 
киритилган 
формула 
иҳтиёрий 
вақтда 
ўзгартирилиши, 
мукаммаллаштирилиши мумкин. Excelдаги қурилган формула менеджери 
фойдаланувчига катта жадвалдаги хатоларни ёки нотўғри мурожаатларни 
топишга кўмак беради.
Excel дастурига диаграммалар конструктори киритилган бўлиб, у 
«
презентация сифатидаги» диаграммаларни ҳосил қилишга имконият 
яратади. Чиройли уч ўлчамли диаграмма нафақат кўзни қувонтиради, балки 
ҳужжат сифатини ҳам яхшилайди. Диаграммани жадвал билан ёнма-ён ёки 
алоҳида саҳифага жойлаштириш мумкин. Диаграмма конструктори Excel 
дастурининг қудратли воситаларидан бири саналади. Унинг ёрдамида 
диаграмма ҳосил қилиш бир нечта қадамда амалга оширилади: бунинг учун 
дастлабки жадвалнинг бўлагини, диаграмма турини, фойдаланиладиган 
ёзувлар ва ранглар турини танлаш керак бўлади. 
Жадвалли ҳисоблашларни амалга ошириш учун формула керак бўлади. 
Фойдаланувчи айрим формулалар ва уларнинг комбинациялари жуда кўп 
ишлатиши туфайли, Excel дастури функция деб номланувчи, 200 дан ортиқ 
олдиндан тайёрланган формулаларни таклиф этади. Барча функциялар 
уларни осонроқ ажратиш учун тоифаларга бўлинган. Қурилган функция
конструктори иш жараёнининг барча босқичларида функцияни тўғри тадбиқ 
этиш бўйича кўмаклашади. Дастурда барча функцияларнинг номлари 
алфавит бўйича тартибланган бўлиб, агар функциянинг номи маълум бўлса 
уни топиш енгил бўлади. Кўплаб функциялар бир-биридан жуда кам фарқ 
қилгани учун уларни функция конструктори таклиф этган тоифа бўйича 
қидиришда функциянинг қисқартирилган номидан фойдаланган маъқул. 
Функция аргумент деб номланувчи айрим маълумотларга таянади. Функция 

---

115 
аргументи битта ячейкага ёки ячейкалар гуруҳига жойлашган бўлиши 
мумкин. 
Электрон жадвалдан унча катта бўлмаган реляцион (жадвалли) 
маълумотлар базаси билан ишлашни ташкил этишда фойдаланиш мумкин. 
Маълумотлар базаси атамасини маълум бир хусусиятига кўра ўзаро 
боғланган иҳтиёрий маълумотлар мажмуига нисбатан қўллаш мумкин. 
Маълумотлар базасининг асосий вазифаси - бу маълумотларни сақлаш ва 
уларни тезкор қидиришдир. Excel дастурига оддий маълумотлар базасини 
ҳосил қилиш ва уларда керакли маълумотни автомат тарзда қидириш 
воситалари тўплами киритилган. 
Excel дастурида ҳар бир маълумот базаси рўйхат деб номланади ва у 
алоҳида иш саҳифасида жойлашиши керак. Ҳар бир жадвал фиксирланган 
тузилишга эга бўлиб, иҳтиёрий сондаги сатрлардан иборат бўлади. Жадвал 
тузилиши
ундаги устунлар миқдорини, унинг сарлавҳалари (номи) ва ҳар бир 
устунда келтирилган маълумот тури (рақамлар, символлар, матнлар, саналар 
ва ҳ.к.) белгилайди. Рўйхат – бу ҳар бир устунда бир хил турдаги 
маълумотларни сақловчи ишчи саҳифанинг сатрлар кетма-кетлиги. 
Рўйхатнинг сатри - ёзув, устуни - майдон деб номланади. Рўйхат майдонлари 
ўз номи (белги ёки сарлавҳа)га эга бўлади. Майдон номлари (устун номлари) 
жадвал-рўйхатнинг фақат битта юқори сатрини эгаллайди. Рўйхат ёзувлари 
устида турли ўзгартириш амалларини бажариш мумкин. Бунинг учун 
керакли буйруқлар Данные менюсида жойлашган.
Кундалик амалий фаолиятда хизматга тааллуқли маълумотлар одатда 
электрон жадвал шаклида, Excel жадвали формати билан мосланувчи у ёки 
бу кўринишда сақланади. Шунинг учун етарлича кенг тарқалган ва қулай 
бўлган ушбу дастур воситасининг бошқарув қарорлари назарияси 
имкониятларини қўллаш мантиқан тўғри бўлади. Шундай қилиб, 
менеджернинг кундалик фаолиятида бошқарув қарорларини қайта 
ишлашнинг оптимал усулларини тадбиқ этишнинг реал имконияти мавжуд. 

---

116