Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Ўсмирнинг ақлий камолоти 
Ўсмирларнинг жисмоний ўсиши ва жинсий етилиши уларнинг 
психикасида кескин ўзгаришларни вужудга келтиради. Ўқув фанларининг 
кўпайиши, ахборот тармоғининг кенгайиши уларнинг фикр юритишини 
жадаллаштиради. Тафаккурнинг ривожланиши интеллектни қўшимча маълумот 
билан бойитади. 
Ўсмирнинг энг муҳим хусусиятларидан бири мустақил фикрлаш, 
ақлнинг танқидийлиги тез ривожланишидир. Бу эса ўсмирнинг ақлий 
фаолиятида янги давр бошланганини билдиради. 
Мактаб таълимининг бевосита таъсири билан ўсмирда ўзини англаш 
жараѐни ривожлана бошлайди. 
Ақлнинг танқидийлиги айрим ҳолларда ўқитувчи билан ўқувчи 
ўртасида «Англашилмовчилик ғови» ни вужудга келтиради. 
Ўсмир ақл-заковатини камол топтириш учун унга доимо мантиқий 
тафаккур усулларини ўргатиб бориш зарур. 
 
Тарбияси қийин ўсмирлар 
Таълим жараѐнида тарбияси қийин ўсмирлар ҳам учрайди. Улар 
қонунни бузиш ѐки қоидага хилоф иш қилиш даражасига қараб жиноий 
қонунбузар ва оддий қоидабузар (тартиббузар) гуруҳларга ажратилади. 

---

60 
Шахснинг биологик ўсишидаги нуқсонлар, сезги органларидаги 
камчиликлар, ўқишга салбий таъсир этувчи олий асаб фаолияти ва 
темпераментдаги қусурлар тарбияси қийинларни келтириб чиқаради. 
Шахснинг таркиб топишидаги нуқсонлар: ахлоқий хислатларнинг 
етишмаслиги, ўқитувчи, синф жамоаси, оила аъзолари билан нотўғри мулоқот, 
ишѐқмаслик, бўш вақтни тўғри тақсимламаслик ва бошқалар ҳам салбий 
одатларни вужудга келтиради. 
Тарбияси қийин ўсмирларни ўрганишда кинолавҳалар, юридик варақа, 
ишонтириш, рағбатлантириш, бўйсундириш, қўрқитиш сингари усуллардан 
фойдаланилади. 
Қонунбузарликнинг сабабини аниқлаш усулларидан яна бири – сюжетли 
фотосуратлар ѐки расмлар билан тажриба ўтказишдир. 
Тарбияси қийин ўсмирлардаги хусусиятларни ўрганишнинг яна бир 
йўли улар билан якка тартибда суҳбат ўтказиш орқали уларнинг руҳий 
кечинмалари билан танишишдир. Ўтказилган суҳбат ўсмирнинг психик 
дунѐсига нозик таъсир қилиб виждон азоби, ўнғайсизлик туйғусини вужудга 
келтириш керак. Ўсмир шахсиятига тегадиган муомала қилиш ман этилади. 
Суҳбат давомида ҳамма вақт илиқ психологик иқлим, дўстона муносабат, қулай 
микро муҳит бўлмоғи шарт. 
Ўсмир типологик хусусиятларига биноан бир нечта шартли гуруҳга 
ажратиш мумкин. Тарбияси қийин ўсмирларнинг биринчи гуруҳи орсизлар