Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

 

---

66 
4-мавзу. Таълим олаётан жамоанинг психологияси ва таълим 
олаётганларга педагогик таъсир этиш 
 
1. Ўқув жамоаси ва унинг психологик тавсифи. 
Психологияда шахсни тарбиялашнинг восита ва усулларини ишлаб 
чиқиш муаммоси доимо мавжуд. Инсон шахсига таъсир кўрсатиш, унинг ҳулқ-
атворини бошқариш, хатти-ҳаракатларини тизимлаш долзарб масала 
ҳисобланади. Агар чуқурроқ мулоҳаза юритилса, ҳар бир субъектнинг ўз 
организмини бошқариш қанчалик қийин кечишини хис қилган ҳолда ўзга шахс 
билан боғлиқ ҳолатларни бошқариш янада мураккаброқ эканлиги сир бўлмай 
қолади. 
Таълим ва тарбия масаласига назар соладиган бўлсак, унинг жисмоний 
ва руҳий жиҳатлари мавжудлиги доимо эътироф этилади. 
Бу икки жиҳатнинг уйғунлашганлиги шахс мукаммаллигидан далолат 
беради. Аммо шахсда баъзан жисмоний нуқсонлар, айрим ҳолларда руҳий 
бузилишларни мавжудлигига гувоҳ бўламиз. 
Тингловчиларда аҳлоқ нормаларини ривожлантириш, уларни баркамол 
шахс ва етук мутахассис сифатида шаклланиши учун таълим-тарбия асосий 
роль ўйнайди. Кўзланган мақсадга эришиш мақсадида улар таълим олаѐтган 
жамоа ва ундаги нормал муҳит ва нормал ижтимоий муносабат муҳим ўрин 
тутади. Шу боис, эътиборимизни тингловчилар таълим олаѐтган ўқув 
жамоасига қаратишимиз лозим. 
Маълумки, умуман шахсни камол топтирадиган ва тарбиялайдиган 
жамоа ўзи билан жамият ўртасидаги боғловчи бўғин ҳисобланади. Ўқув 
жамоаси тингловчи шахсини ҳар томонлама камол топтириш учун ҳар 
томонлама барча шарт-шароитларни яратади. Психологияда жамоа 
муаммосини, гуруҳларни таҳлил қилиб бўлгандан сўнг ўрганиш мумкин. 
Гуруҳ – муайян белгига, синфий мансубликка, биргаликда фаолият кўр-
сатиш мумкинлигига алоқадор ижтимоий жамоа ҳисобланади. Гуруҳларнинг 
таснифланиши ҳам шунга мувофиқ, кичик ва катта гуруҳларга ажратилади, ўз 
навбатида, улар ҳам шартли формал (расмий) ҳамда ноформал (норасмий) 

---

67 
гуруҳларга бўлинади. Гуруҳлар ривожланиш даражаси бўйича ривожланган ва 
етарли даражада ривожланмаган ѐки кам ривожланган гуруҳларга, 
уюшмаларга, бирлашмаларга, аралаш гуруҳларга бўлинади. Гуруҳга кирувчи 
одамлар бир-бирларига ва гуруҳ банд бўлган фаолиятга нисбатан бир ҳил 
нуқтаи назардан бўлмайдилар. 
Гуруҳнинг ҳар бир аъзоси ўзининг ишчанлиги ва шахсий фазилатига 
кўра, ўз статусига – яъни унинг гуруҳда тутган ўрнидан далолат берувчи 
ҳуқуқлар ва бурчларга, унинг хизматлари ва фазилатлари гуруҳ томонидан тан 
олиниши ѐки олинмаслигини акс эттирувчи нуфузига биноан гуруҳдаги 
шахслараро муносабатлар тизимида муайян мавқеига эга бўлади. 
Психологияда гуруҳ ичидаги табақаланишнинг икки асосий тузилиши – 
социометрия ва референтометрия алоҳида ажралиб туради. 
Социометрия ѐрдамида шахслараро биргаликдаги ҳаракат жараѐнида 
гуруҳ аъзоларида намоѐн бўладиган афзал кўришлар, бефарқлик ѐки хуш 
кўрмаслик ҳолатининг даражасини аниқлаш мумкин. 
Ҳар қандай гуруҳ тузилишига кўра гуруҳ аъзолари нуфузи ва 
статусининг ўзига хос даражасини акс эттиради. Унинг юқори қисмидан 
референтометрик ва социометрик тарзда танланадиган шахслар ўрин олади, 
нореферент ва социометрик жиҳатдан суриб чиқарилган индивидлар эса энг 
орқада туради. Мазкур иерархиянинг энг юқори босқичида гуруҳнинг 
пешқадами (лидери) жойлашади. 
Пешқадам – гуруҳнинг қолган барча аъзолари учун ўз манфаатларига 
дахлдор ҳамда бутун гуруҳ фаолиятининг йўналиши ва ҳарактерини белгилаб 
берадиган, ўзини энг маъсулиятли ечимлар қабул қилишга ҳақли деб 
ҳисоблайдиган шахс. Шундай қилиб, пешқадам гуруҳнинг энг мухим 
муаммоларига солиштирганда ундаги энг кўпроқ даражадаги референтлик 
эгаси бўлган шахсдир. Пешқадам социометрик «юлдуз» бўлиши ва аксинча, 
бундай бўлмаслиги, теварак-атрофдагиларнинг шахсий хайриҳохлигига сазовар 
бўлмаслиги ҳам мумкин. Пешқадам гуруҳнинг расман раҳбари бўлиши ѐки 
аксинча, бўлмаслиги ҳам мумкин, пешқадам билан раҳбарликнинг ягона битта 

---

68 
шахсга тўғри келиши мақбул ҳодиса ҳисобланади. Борди-ю, бундай 
мувофиқлик бўлмаса, гуруҳ фаолиятининг самарадорлиги расмий раҳбар 
(масалан, синфбоши) билан норасмий пешқадам ѐки пешқадамлар ўртасидаги 
муносабатлар қай тарзда юз беришига ҳамда жамоада турли хил маъсулиятнинг 
тингловчилар зиммасига юкланишига боғлиқ бўлади. 
Жамоада масъулиятнинг юкланиши асосан объектив хусусиятга эга 
бўлади, ҳар бир тингловчининг шахсий хоссаси эса биргаликдаги фаолиятнинг 
пировард натижаси ѐки муваффақиятсизлигига боғлиқ бўлмаган ҳолда амалда 
тўғри баҳоланади. Яхши ривожланмаган гуруҳда тескари манзара кузатилади. 
Унда синовчи ҳамкорликдаги фаолиятда маваффақиятга эришган ҳолда 
кўпинча ўз хизматларини таъкидлайдилар, маваффақиятсизлик юз берган ҳолда 
эса, аксинча, айбни бошқа кишиларга ѐки ҳеч бўлмаса, Объектив ҳолатларга 
юклашга уринадилар. Бундай гуруҳда масъулият юклаш ҳодисалари асосан 
баҳоланадиган субъектнинг индивидуал-психологик хусусиятлари билан 
белгиланади, деб фараз қилиш мумкин. Бу эса Ғарбдаги социал-психологлар 
томонидан тажриба билан аниқланган ва умуман, кичик гуруҳлар таърифига 
тааллуқли деб ноҳақ хулоса қилинган ўша қонуниятлар ва боғланишлар намоѐн 
бўладиган соҳадир. 
Реал тарзда бажарилган ва социал баҳоланадиган фаолият жараѐнида 
эришиладиган ютуқлар ва муваффақиятсизликлар учун масъулиятнинг қайд 
этилишидаги ҳар ҳиллик гуруҳда можаролар келиб чиқишига сабаб бўлади. 
Ҳамма жойда ҳам биргаликдаги фаолият иштирокчилари ўзларининг умумий 
ишга қўшган хиссаларини объектив равишда баҳолашга қадар бўлмаганликлари 
сабабли, уларнинг баҳолари ҳеч шубҳасиз субъектив руҳда бўлади. Жамоанинг 
субъективизм ҳолларига тўсқинлик қилувчи маънавий кучлари жамоа 
аъзоларининг барча аъзолари томонидан қабул қилинган аҳлоқий қоидалар 
асосида ўз айбини бировга тўнкамаслик эришилган ютуқни ўзингники қилиб 
олмаслик, умумий муваффақиятларга эришилганида бошқаларнинг роли ва 
аҳамиятини камситмаслик, объектив ҳолатларга ишора қилмаслик ва 
ҳоказолар ана шундай қоидалар жумласига киради. 

---

69 
Жамоада пешқадам ўз ўртоқлари қаршисида таҳлил қилиш ва эришиш 
учун намунага айланиб қолаѐтган шахсий фазилат соҳиби сифатида намоѐн 
бўлади. Бундай пешқадам шахсига мансуб фазилатлар мазкур ѐшдаги гуруҳда 
қабул қилинган ва тан олинадиган қадриятларга мос келади. Тажрибага кўра 
юқори синф ўқувчилари ўз тенгдошларига фақат шу ѐшда алоҳида қимматга эга
деб тан олинадиган фазилатлардан эмас, балки уларнинг ўзларида суст 
ривожланган ѐки умуман, мавжуд бўлмаган фазилатлардан келиб чиққан холда 
ҳам баҳо берадилар. Бу хилдаги фазилатларга эга бўлган тенгдошларнинг 
таъсири анча кучли бўлади ва улар обрў-эътибор қозониш учун жамоада 
пешқадамликка эришишда кўпгина асосга эгадир.
Жамоани айнан бир ҳил қилиш – бу хатти-ҳаракатларга ундовчи 
майлларнинг алоҳида бир ҳусусияти бўлиб, унда субъект маънавий 
принципларга таянган ҳолда жамоанинг бошқа барча аъзоларига, ўзига, ўз 
жамоасидаги бошқа барча қишиларга бўлганидек муносабатда бўлади. 
Жамоадаги бир хиллилик шароитида мен ва улар деган зиддият биз 
деган тушунча орқали барҳам топади. 
Жамоани айнан бир ҳил қилиш альтрустик тарзда ѐппасига яхшилик 
қилишдан 
ҳам 
ва 
теварак-атрофдагиларга 
нисбатан 
худбинларча 
истеъмолчилик муносабатидан ҳам баб-баровар воз кечишни тақозо этади. 
Инсонпарварлик, тенгдошига нисбатан талабчанлик кўрсатиш билан бирга унга 
ғамҳўрлик қилиш - жамоатчиликка асосланган ўзаро муносабатлар мезонидир. 
Шахснинг ҳар томонлама ва уйғун вояга етиши учун қулайлик туғдирадиган 
психологик муҳит ана шундай пайдо бўлади. 
Тингловчилар аҳлоқини ижобий томонга ўзгартириш, уларга ижобий 
таъсир этиш ва тарбиясини яхшилаш борасида ўзига ҳос муаммолар мавжуд. 
Тингловчилар ва улар ўртасидаги ижтимоий-психологик муаммоларни ҳал 
этиш кўпроқ улар таълим олаѐтган муҳит ва шахслараро муносабат тизимига
боғлиқ эканлиги барчага маълум. 

---

70