Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

риялик Филон (милоддан аввалги 20 — милодий 54 йиллар) 
қарашлари алоҳида аҳамиятга эга. Филон диний қарашларда 
устуворлик қилиб келган худони «мавҳум, шахси номаълум 
ибтидо» деб таърифлашга кескин қарши чиққан. Унинг фик­
рича, агар худо мутлақ ибтидо бўлса, шахсиятсиз мавжуд
123
-

---

бўла о л м ай д и , чунки уни н г ш ахси яти бўлмаса, ундан олди н
ян а н и м ад и р бўлиш и керак. Худо н аф ақат қиёф ага эга, б а л ­
ки эзгу л и к, гўзаллик ва д о н о л и к тим соли ди р.
Б о р л и қ худо иродаси ва ф ао л и я т и н и н г маҳсулидир. Д унё 
к ў р и н м а с (и л о ҳ и й ) ва к ў р и н а д и г а н (м о д д и й ) қ и с м л а р г а
б ўлинади. Худо моддий дунёдан таш қар и д а мавжуддир. М о д ­
дий дунёдаги барча нарса ва ҳодисалар, жумладан од ам л ар­
ни ҳам худо яратган. Улар худо ф ао л и я ти н и н г маҳсулидир. 
Худо о д ам л ар н и н г билиш и ва унга эргаш и ш и зарурлигини 
б и л ди р и ш учун ўз ўғлини ер ю зига вакил қилиб ю борган.
Ф и л о н одам ларга хос бўлган и ллатлар — м аиш ий бузуқ- 
л и к , ў зга л ар га беф аркуш к, м е ҳ р с и зл и к , м а н с а б п а р а с т л и к , 
б о й л и к к а ҳирс қўйиш к а б и л ар н и қо р ал аган , о д а м л а р н и н г 
худо о л д и д а тен гл и ги н и эъ т и р о ф этган . У н и н г и ж ти м о и й
кдраш лари христианлик таъ л и м о ти н и н г ш акллаи и ш и да жуда 
катта аҳам иятга эга бўлган.
Х р и с т и ан л и к таъ л и м о ти н и н г илоҳий м анбалари м укдд- 
дас б и т и к л а р ва м уқаддас р и в о я т л ар га бўлиб ўр ган и л ад и . 
Д и н и й ривоятларга кўра, худо муқаддас битиклар (ёзувлар) 
ни о д ам л ар га уларн и н г и ж т и м о и й -м а д а н и й ж иҳатдан та й - 
ёрлиги дараж асига қараб, у зо қ вақт давом и да ваҳий қилган. 
Х р и сти ан л и к н и н г мукдддас ёзуви Б и бли я (арабчада И н ж и л) 
деб аталади. Библия (грекча 
biblia —
ки тоблар деган м аън он и
а н гл а т а д и ) м атн и н и н г а со си й қ и с м и б и р неча с а ҳ и ф а д ан
иборат китоблар тўплам идан тузилган.
И нж ил икки қисмга бўлинади. Б и р и н ч и қисми «Эски Аҳд» 
(«Эски ривоят») деб аталади. «Э ски Аҳд»нинг матни яҳудий- 
л а р н и н г мукдддас б и ти кл ари д ан тузи лган . У нинг м атн и н и
туплаш м илоддан аввалги XII асрдан бош ланган ва м и л о д ­
дан аввалги II асрга 
1
^ д а р давом этган. М азмунига кўра, «Э ски 
а \д » яҳудий халқининг кддимги д и н и й ва кдбилавий ан ъ а- 
нал ар и н и акс эттиради.
И н ж и л н и н г иккинчи қисм и «Янги Аҳд» деб ата.
1
ади. Б и ­
ринчи қисм идан ф арқли ўлароқ, унинг матни х р и сти ан л и к 
пайдо булганидан кейин тузилган ва у, одатда, И н ж и л н и н г 
« х р и с т и а н л и к қисм и» д еб а т а л а д и . «Я н ги Аҳд» т ў п л а м и
ев а ш е л и я л а р д а н тузилган. Т ари хи й м анбаларга кўра, тахм и -
124
-

---

н ан 30 та е в а н ге л и я м авж уд б улган . Ш ул ард ан , И с о н и н г 
ш о г и р д л а р и б ў л м и ш ҳ а в а р и й л а р ( а п о с т о л л а р ) М а т ф е й , 
М арк, Л у ка ва И о ан н л ар н и н г еван гели ялари , ҳавари й ларн и н г 
ам аллари , 21 рисола ва И оан н ваҳий н ом аси (ёки охир дунё) 
кабилар И нж ил га ки ри ти лган , қолган еван гели ялар д и н учун 
зарарли деб то п и л и б , й ўқ қи линган.
Е ван гел и ял ар да И с о М аси ҳ н и н г ҳаёти, м ўъж изалари ва 
таъ ли м оти , ҳаварийлар П ётр ва П авел л ар н и н г хри сти ан ли кн и
тар ғи б қ и л и ш л ар и , д и н и й э ъ т и қ о д ва амал би л ан б о ғ л и қ
м асалалар баён қилинган.
И нж ил қ и с м л а р и н и н г ном ларига аҳд сўзи н и н г қўш иб иш - 
л ати л и ш и худо билан одам лар ўртасидаги м уносабатлар ўзаро 
аҳдном а асосида тартибга солиб ту ри ли ш и н и англатади. «Янги 
Аҳд» худо б и л ан о д ам л ар ўртасида И со воси тач и ли ги д аги
ян ги аҳдлаш ув ҳисобланади.
Х р и сти ан л и к таъ л и м о ти н и н г и к к и н ч и м анбаи муқаддас 
ривоятлардир. М уқаддас битиклардан ф арқли ўлароқ, уларни 
худо черковга оғзаки ваҳий қилган деб ҳисобланади. Мукдддас 
ривоятлар муқаддас ёзувларнинг илоҳий аҳамиятини асослай- 
ди, илоҳий қоидаларни ш арҳлайди, замонга мослаш тиради.
Бу р и во ятл ар н и н г м у \и м м анбаларидан бири I—VIII а ср ­
ларда хри сти ан л и к таъ л и м о ти н и н г ф ал саф и й ва и ж тим оий- 
си ёси й асослари н и иш лаб чиқиш да и ш ти рок этган илоҳиёт- 
ш унос м у та ф а к к и р л а р ҳамда « ч ер к о в оталари», яъ н и пат- 
р и сти к ан и н г («патристика» л о ти н ч ада 
pat res
— оталар деган 
м аъ н о н и ан гл атад и ) асар л ар и т а ш к и л этади. М исол учун, 
«черков оталари» қаторига ки ри ти лган илоҳиётш унослардан 
Ю стин (II аср), А ф и н аго р (177 йилда вафот этган), Тертул- 
ли ан (тах м и н ан 160—220 йиллар), Августин (3 5 4 -4 3 0 й и л ­
лар) ва бошқ&
1
арни қайд қи л и ш и м и з м умкин. Улар ўз асар­
ларида черков ақи д ал ар и , х р и сти ан л и к илоҳиёти ва ф ал с а ­
ф аси асо сл ар и н и иш лаб ч и қи ш да б еқи ёс ҳисса қўш ганлар.
Х р и с т и а н л и к т а ъ л и м о т и н и н г ас о сл а р и қ уй и д аги л ар д ан
иборат:
1) 
худога ишониш.
Х р и сти ан ли кда худо битга, л ек и н у уч 
қи ёф алидир. У О та худо, Ўғил худо (И со М асиҳ) ва М укад­
дас Р у \д ан иборапдир. Ота худо туғи ли ш йўли билан пайдо
125 -

---

б ўлм аган, уни ҳеч ким яратган эмас. О лам ва ундаги м авж у­
д отлар у н и н г ф аоли яти маҳсулидир. Ўғил худо (И со М асиҳ) 
м ўьж изали равиш да туғилган. У — х р и сти ан ли кн и н г асо сч и ­
си. М уқаддас Руҳ эса О та худодан пайдо бўлган1. Х ри сти ан - 
л и кд аги худо образи б о ш қ а ди н лардаги худо образлари дан
ф а р қ қилади. М асалан, Қ адим ги Греция худолари каби шуҳ- 
р а тп а р а с тл и к , одам лар такд и ри га б еф ар қл и к, а й ш -и ш р атга 
м о й и л л и к, м ан м ан л и к, ш аф қатси зли к, қасоскорли к ва о д ам ­
ларга хос б ош қа иллатлар унда йўқ. Худолар ўртасида ҳоки - 
м и ят учун ўзаро кески н кураш ҳам йўқ. Х ристианликда худо 
од ам л ар н и н г ақ л -и д р о к и билан туш униб бўлмайдиган ти л - 
си м от бўлиб, у илоҳий дунёда мавжуд. Худо муҳаббатдир. У 
о д ам л ар га ҳеч қачон ё м о н л и к ки лм ай ди . Ё м он л и к и н с о н ­
н и н г б и р л ам ч и гуноҳкорли ги ва «нотўғри» турм уш т а р зи - 
н и н г н ати ж аси д и р 2;
2) 
Исо Масиҳнинг халоскор-мессия эканлигига ишониш. 
Худо 
Адам (О дам Ато) ва Ева (М о м о Ҳ ав о )л ар н и н г «би рлам чи
гуноҳи»ни аф в эти ш ва одам ларга илоҳий ҳақи қатн и етка- 
зи ш м ақсадида ўз ўғлини ер ю зига юборган. И со М аси ҳ ер д а­
ги ҳаёт изтироблари ва ўлими билан уларнинг гуноҳларини 
ўз зи м м аси га олган. О дам ларга халос б ў ли ш н и н г тўғри й у л и ­
ни кўрсатиб, христи ан л и кка асос солган;
3)
Исо Масиҳнинг қайта тирилишига ишониш. 
И со М асиҳ 
ўл д и р и лган и д ан кей и н уч кун ўтгач қайта ти р и л ган ва 40 
кундан кей и н осм онга кўтарилган. У ер юзига яна б и р марта 
о хи ратд а Д аж ж ол (А н ти х р и ст)н и ўлдириб, ўли клар ва т и - 
ри к л ар н и сўроқ қилиш ва илоҳий п одш оликни қуриш учун 
қай ти б келади;
4) 
одамнинг гуноҳкорлиги ва ундан халос бўлишига ишониш. 
Худо о д ам л арн и н г аж доди Адам ва Е вани ўзи н и н г ж и см и га 
ўхш аш қи л и б яратган ва уларга бо қи й ҳаёт бахш ида этган , 
м оддий дунёга эгал и к қи л и ш ва б о ш қар и ш н и буюрган. Ж а н - 
натда яш аётган Адам ва Ева худодек бўлиш га и нтилиб, м ан 
қи л и н ган «дониш м андлик» д арах ти н и н г м евасини еган лар. 
О қибатда одам б ош қа ж он зод лар билм айдиган я х ш и л и к ва