Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

M_b B_t - X_df
Bu erda, M_rmahsulot hajmi; X_g- doimiy xarajatlar summasi;
M_b- marjinal daromadning mahsulot birligiga to’g’ri keladigan summasi;
V_m - mahsulot birligi (summasi) bahosi;
X_uz -o’zgaruvchan xarajatlarni mahsulot birligiga to’g’ri keladigan summasi;
Quyidagi 100000 so’mlik foydani olish uchun rejalashtiriladigan sotish hajmini aniqlaymiz.
Xg + F 500000+100000
M_m = —^g = = 7500kg
⁹ B - X. 200-120
i од

1. 
   Bu erda mahsulotni zararsiz sotish hajmi quyidagini tashkil etadi.
   

Xg 500000
M = ^g = = 6250kg
⁹ B - X,_f 200 -120

2. 
   Berilgan koordinatalardagi kutilayotgan foyda summasini aniqlaymiz
   

F=Mf(B-X_uz)-X_g=7500(200-120)-500000= 100000 so’m

3. 
   Berilgan koordinatadagi doimiy xarajatni aniqlaymiz
   

X_g=M_f (B-X_uz)-F=7500(200-120)-100000=500000 so’m

4. 
   Sotuvni rejalashtirish bahosini aniqlaymiz
   

*4 _v + F 500000 +100000
M_m = X. +^ = 120 + = 200nii
^{9 од} M_b 7500 *

5. 
   O’zgaruvchan xarajatni mahsulot birligiga to’g’ri keladigan summasini aniqlaymiz.
   

_n ^ХЯ + F 500000+100000
M = B --^g = 200 = 120сум
⁹ M_b 7500

6. 
   Marjinal daromadning mahsulot birligiga to’g’ri keladigan summasini aniqlaymiz
   

Xg +F 500000+100000
M_rn =— = = 80сум
⁹ M_b 7500
Doimiy xarajatlarni ishlab chiqarish va sotish hajmiga bog’liq bo’lmaydi, o’zgaruvchan xarajatlar esa bu ikkita omilning o’zgarishiga mutanosib ravishda o’zgarib turadi. shu bois, yuqorida keltirilgan formulalarga asosan zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun mahsulotni zararsiz sotish koeffitsentidan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
U quyidagi formula bo’yicha aniqlanidi: Kz = Ml
Bu erda, K_z -mahsulotni zararsiz sotish koeffitsenti; M_z -mahsulotni zararsiz sotish hajmi; M_f -mahsulotni foydali sotish hajmi
quyida mahsulotni zararsiz sotish koeffitsentini hisoblaymiz
K = M = 6250 = 0.83 M_f 7500

1. 
   Bu koeffitsent yordamida mahsulotni sotish hajmiga bog’liq zararsizlik ko’rsatkichini aniqlaymiz 500000x0.83=1245000
   
2. 
   Maxsuloni zararsiz narxini belgilaymiz 100x0.83=100 so’m
   
3. 
   Mahsulot birligiga to’g’ri keladigan o’zgaruvchan xarajatlarni aniqlaymiz
   

60x0.83=49.8 so’m

4. 
   Mahsulot birligiga to’g’ri keladigan marjinal daromadni summasini aniqlaymiz 40x0.83=33.2 so’m
   

CVR-tahlilidan foydalanish mahsulot ishlab chiqarish korxonalarini ish amaliyotida ko’p vazifalarini, masalan, mahsulotchiqarishini xilma-xil qajmda o’lchashni tezkor va sifatli xal etishga yordam beradi.
Korxona doimiy xarajatlari mahsulot ishlab chiqarishga bog’liq bo’lmaganidan barcha uchala variantlar uchun marjinal daromad hajmi va foydani (marjinal daromad hajmi bilan doimiy xarajatlar summasi o’rtasidagi tafovut sifatida) topamiz.
Marjinal daromadning o’rtacha hajmi barcha uchala variant uchun bir xil bo’lgani sababli hisob-kitobni soddalashtirish mumkin. Mahsulot chiqarishning Har qanday hajmida korxona foydasini aniqlaymiz. Buning uchun:
Marjinal daromad o’rtacha hajmini mahsulot chiqarish xajmiga ko’paytirib, marjinal daromadning o’rtacha hajmini olamiz;
Marjinal daromadning umumiy hajmidan doimiy xarajatlarini chiqarib tashlaymiz.
CVR - tahlilini amaliyotda goxo zararsizlik nuqtasi taqlili deb, kam aytadilar. Zararsizlik nuqtasi deganda korxona ishlab chiqarishning shunday tushumi va shunday hajmi tushuniladiki, ular uchun barcha xarajatlar va kunlik foydasini xoxlashini ta'minlaydi, ya'ni bu sotishning shunday hajmiki, unda korxona na zarar ko’radi, na foyda. Bu nuqta “Xatarli” yoki “o’lik” yoki “Muvozanat” nuqtasi deyiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda qo’shimcha bu nuqta VER (“Break-even point”-qisqartmasi) sifatida belgilashlarini uchratish mumkinki, u rentabellik nuqtasi yoki ostonasi deb aytiladi.
Zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) nuqtasini chiqarib tashlash uchun uch usuldan foydalanadilar: grafik, tenglamalar va marjinal daromad.
Grafik usulda zararsizlik nuqtasini topish “xarajatlar-hajmi-foyda” majmui grafigini tuzishga olib keladi. Grafik tuzishdagi izchillik quyidagilardan iborat:
Grafikda doimiy xarajatlar chiziqini tortamiz, buning uchun abtsissalarni to’g’ri, parallel uklari chiziladi;
Abtsissalar ukida qandaydir nuqtani tanlaymiz, ya'ni qandaydir qajm kattaligini. Zararsizlik nuqtasini topish uchun mushtarak xarajatlar (doimiy va o’zgaruvchan) kattaligini hisoblab chikamiz. Grafikda bu miqdorga javob beruvchi to’g’ri chiziqni chizamiz.
Abtsissalar o’qida yana istalgan nuqtani tanlaymiz va uning uchun sotishdan tushgan tushumning summasini topamiz. Bu miqdorga javob beruvchi to’g’ri chiziqni chizamiz. Grafikdagi zararsizlik nuqtasi - bu ma'nosiga ko’ra to’g’ri tuzilgan hara-jatlar va tushumning kesishuv nuqtasidir.
Zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) - bu yalpi tu-shum va mushtarak xarajatlar grafiklarining kesishuv nuqtasidir. Foyda va zararlar o’lchamlari shtrixlab qo’yilgan. Zararsizlik nuqtasida korxona oladigan tushum uning mushtarak xarajatlariga tengdir, bunda foyda pulga teng Zararsizlik nuqtasiga mos keluvchi tushum ostonaviy tushum deb aytiladi. Zarasizlik nuqtasidagi ishlab chiqarish (sotish) hajmi ishlab chiqarish (sotishlar)ning ostonaviy hajmi deb ataladi. Agar korxona sotishlarining ostonaviy hajmidan oz mahsulot sotsa, u zarar ko’radi, ko’p sotsa- foyda oladi.
Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun xalqaro amaliyotda korxona foydasini hisoblashga asoslangan tenglamalar usulidan foydalanadilar, uning formulasi quyidagicha:
Formula ko’rsatkichlari hisob-kitobi tartibini ta'kidlar ekanmiz, uni quyidagidek tasavvur qilish mumkin:
(Birliklar bahosi Birliklar miqdori) - (Birlikka o’zgaruvchan xarajatlar Birliklar miqdori) - Doimiy xarajatlar = Foyda

Yalpi

13. 
    chizma. Zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) grafigi
    

Tenglamalar usuli bilan zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi)ni aniqlash uchun quyidagi misoldan foydalanamiz.
Yalpi tushum - o’zgaruvchan xarajatlar - doimiy xarajatlar = foyda.
Tenglamalar usulidan, bundan tashqari, mahsulot assortimentida tuzilmaviy o’zgarishlar ta'sirini tahlil qilishda ham foydalanish mumkin. Bunday holda sotish (realizatsiya) undan tushgan tushumning umumiy summasidan mahsulotning nisbiy umumlari jamlamasi kabi qarab chiqiladi. Agar tuzilma o’zgarsa, tushum hajmini ma'lum kattalikka etishi mumkin. Bunday sharoitlarda foydaga bo’lgan ta'sir assortimentdagi o’zgarish qanday sodir bo’lganiga bog’liq. Mahsulotning past rentabelligi tomonigami yoki yuqori rentabelligi tomonigami.
Marjinal daromad usuli tenglamalar usulini turlaridan hisoblanadi, bunda zararsizlik nuqtasi (rentabellik ostonasi) quyidagi formula bilan aniqlanadi: