Ўзбекистон республикаси олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги бухоро давлат университети

Мамлакат иқтисодиётидаги таркибий ўзгаришлар (таркибий силжиш) иқтисодий ўсишни таъминлайди, яъни 1990 йилларда саноат тармоғи ва қишлоқ хўжалиги тармоқларининг ЯИМдаги улушлари 14/32 фоиздаги нисбати 2022 йилга келиб 35/16 фоизга ўзгарди ва Ўзбекистон саноати ривожланаётган индустриал мамлакатга айланди.

Мамлакат иқтисодиётидаги таркибий ўзгаришлар (таркибий силжиш) иқтисодий ўсишни таъминлайди, яъни 1990 йилларда саноат тармоғи ва қишлоқ хўжалиги тармоқларининг ЯИМдаги улушлари 14/32 фоиздаги нисбати 2022 йилга келиб 35/16 фоизга ўзгарди ва Ўзбекистон саноати ривожланаётган индустриал мамлакатга айланди.

Iqtisodiy o‘sishning quyidagi nazariyalarini farqlaydilar:

• Odatda iqtisodiy o‘sishning yangi keynscha nazariyalari;
• iqtisodiy o‘sishning yangi klassik nazariyalari;
• iqtisodiy o‘sishning empirik nazariyalari;
• endogen (ichki o’sish) o‘sishning yangi nazariyalari.

Keyns fikriga muvofiq
mahsulot harakatida aholining bozorda to'lovga qobil talabi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. talab, iste’mol, investitsiya iqtisodiy o'sish sifatini oldindan belgilab beradi. Keyns davlat makrodarajada barqarorlashtiruvchi siyosat yuritish zarur va uning asosiy vazifasi davlat sarflari, investitsiyalar, soliqlar va foiz stavkasi orqali iqtisodiyotni barqaror rivojlanishini ta’minlashi lozimligini va unda investitsiyalar iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri deb hisoblagan.

• Iqtisodiyot nazariyasi fanida multiplikator tushunchasini 1931- yilda ingliz iqtisodchisi R.Kan kiritdi. Bu ko‘rsatkich milliy daromad hajmining o‘sishi bilan ushbu o‘sishni ta’minlagan investitsiya hajmiga nisbati bilan belgilanadi. U investitsiyalar dinamikasi yalpi talab qiymatlarining o‘zgarishida muhim ahamiyat kasb etishini, ko‘rsatkichning o‘zi esa, daromadlar o‘sishidagi farqning investitsiyalar o‘sishidagi farqqa nisbatini aks ettirishini nazarda tutadi.
• M = YAIM / I
• u yerda: YAIM - YAIM hajmining o‘zgarishi;
• I / - investitsiyalar hajmining o‘zgarishi.
• Masalan, agarda investitsiyalar o‘sishi 5 mln so‘mni tashkil etsa va bu YAIMni 15 mln so‘mga o‘sishiga olib kelsa, u holda investitsiya multiplikatori 3 ga teng bo‘ladi. Mul’tiplikator jamg‘arishga chegaraviy moyillikka nisbatan teskari proporsionaldir, moyillik qancha yuqori bo‘lsa, mul’tiplikativ samara shuncha past bo‘ladi.

• Iqtisodiy sikl masalalari bilan shug‘ullanuvchi amerikalik iqtisodchi olim Jon Moris Klark (1884 -1963-yy.) birinchilardan bo‘lib mazkur samaraga alohida e’tibor qaratadi. Klark iste’mol buyumlariga talabning o‘sishi asbob-uskunalar va mashinalarga talabning haddan ziyod o‘sishini keltirib chiqaruvchi, zanjir reaksiyani yuzaga chiqaradi deb hisoblaydi. Klark mazkur qonuniyatni siklik rivojlanishning muhim holati yoki uning ta’biri bilan aytganda “akselerator samarasi” deb, ataydi. Investitsiyaga talabning tebranishini, daromadga nisbatan tebranish funksiyasi sifatida tasavvur qilishimiz mumkin. Ushbu holatda investitsiyalar daromad o‘sishiga nisbatan tezroq o'sishini qayd etamiz. Hisoblashlar quyidagi formula yordamida amalga oshiriladi:
• Iind=B x y
• Bu yerda: B- akseleratsiya koeffitsiyenti.