Ўзбекистон республикаси олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

4.2.2. Аҳолини иш билан бандлиги бўйича таснифлаш

"Иқтисодий фаол аҳоли" тушунчаси халқаро меҳнат статистикаси терминологиясига 1996 йилдан бошлаб киритилди . Иқтисодий фаол аҳоли - бу мамлакат аҳолисининг товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун ишчи кучи билан таъминланишини таъминлайдиган қисми. Бу талқин муносабати билан меҳнат фаолиятини бандлик билан тенглаштирадиган иқтисодий ёндашув ишлаб чиқилди. Меҳнат фаолиятини бандлик нуқтаи назаридан кўриб чиқиш, шу жумладан, ижтимоий ишлаб чиқаришга жалб қилиш истаги, ишсизларнинг хатти -ҳаракатларини ўрганишда самарали бўлиши мумкин. Бироқ, бу ёндашувда меҳнат жараёнида иштирок етаётган субъектнинг сифат ҳолати ҳисобга олинмайди. Иқтисодий фаоллик ва меҳнат фаолиятини тушунчалар ва илмий категориялар сифатида фарқлаш зарур.

Иқтисодий фаол аҳоли - бу моддий неъматларни ишлаб чиқариш, савдо қилиш, хизматлар кўрсатиш ва истеъмол қадриятларини яратишда иштирок етиши мумкин бўлган шахслар мажмуи. бу даромад олиш мақсадида товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш учун ишчи кучи таклифини таъминлайдиган аҳолининг бир қисми (акс ҳолда - ишчи кучи). 
ХМТ таснифига кўра ва Россиянинг миллий хусусиятларини инобатга олган ҳолда, иқтисодий фаол аҳолини ҳисобга олиш учун белгиланган маълум бир ёшдан ошган (Россияда - 16 ёш) аҳоли бир -бирини ажратувчи учта тоифага бўлинади: иш билан банд, ишсиз. ва ишчи кучидан ташқарида (3.6 -расм).

Расм. 3.6. Аҳолининг бандлик мақоми бўйича тузилиши 
Иш билан бандлар ва ишсизлар маълум бир даврда ишчи кучи ёки аҳолини ташкил етади, бу маълум бир вақтда ишчи кучи таклифини ташкил етувчи шахслар сонини тавсифлайди. Учинчи тоифага (ишчи кучидан ташқаридаги одамлар) ишсиз, қидирмаган ва ишлашга тайёр бўлмаган, шу жумладан меҳнатга лаёқациз ёшдаги қолган одамлар гуруҳлари киради. бу гуруҳ ҳозирги вақтда иқтисодий фаол бўлмаган аҳолини ифодалайди. Бу муносабатни қуйидагича ифодалаш мумкин:
Аҳоли = Ишчи кучи + Ишчи кучи бўлган шахслар;
Ишчи кучи = Иш билан банд + Ишсиз.
Яна бир муҳим кўрсаткич - бу банд бўлган аҳоли - ижтимоий ишлаб чиқаришга жалб қилинган ишчи кучининг фаол қисми. Бандлик ва ўз-ўзини иш билан бандлик ўртасидаги фарқ иш билан таъминлаш нафақат иш ҳақи ёки иш ҳақи, балки фойда ёки оилавий даромад, шу жумладан, ўз истеъмоли учун ишлаб чиқариш, юқорида айтиб ўтилганидек, иш еканлигини таъкидлаш учун мўлжалланган. Бу ёндашув, шунингдек, ҳар икки турдаги иш жойини белгилаш учун тегишли атамалардан фойдаланишга имкон беради. Бироқ, бу фарқ ишчиларнинг мақомини баҳолашга имкон бермайди .
Кадрлар ташкилот учун меҳнат манбаи сифатида
"Меҳнат ресурслари" тоифасининг сифат мазмунини ўзгартириш, шахснинг меҳнат қобилиятини белгилайдиган фазилатлар йиғиндисида шахснинг устуворлигини тан олиш, ходимга "кадр" сифатида бир томонлама муносабатда бўлиш амалиётини рад етишни назарда тутади. "унинг шахсий фазилатлари ва манфаатларини ҳисобга олмаганда. Шу нуқтаи назардан қараганда, "кадрлар" концепциясидан фойдаланиш қонуний деб тан олиниши керак, унинг илдизи ўзаро таъсир қилувчи шахслар мажмуи ғояси билан боғлиқ.
"Кадрлар" атамаси биринчи марта инглиз тилидаги адабиётда малака ва лавозимга ега бўлган ташкилотнинг барча ходимлари учун умумий ном сифатида ишлатила бошланди. Мамлакатимизда ва бошқа бир қатор штатларда, шу жумладан Европада, армия луғатидан олинган "кадрлар" атамаси ва маъноси немис ва француз тилларида "кадрлар" атамаси кенг тарқалган еди (оддий аскарлар, қўмондонлар ва захиралар). Бу иккала атама ҳам сўнгги йиллардаги маҳаллий ва хорижий адабиётларда жуда машҳур, лекин "кадрлар" таърифи анча чекланган.
"Кадрлар" тушунчасининг батафсил таърифлари Ж. Иванцевич , А. А. Лобанов, Ф. Б. Михайлов, А. А. Татарников асарларида берилган бўлиб, улар ҳам шу тушунча билан бирлаштирилган ишчилар фаолиятининг ёлланма хусусиятини таъкидлайди. Бир қатор муаллифлар ташкилот бошқарувини ходимлар таркибидан чиқариб ташлашади. Бундай ёндашув билан оқилона савол туғилади: бошқарувнинг қайси даражасини "кадрлар" тушунчасидан чиқариб ташлаш керак? ИВ Бизюкова "кадрлар" атамасини ташкилотнинг барча ходимларининг йиғиндиси сифатида белгилайди ва бу атама "инсон ресурслари" атамаси билан синонимдир. Шу билан бирга, у ишлаб чиқариш ва бошқарув ходимларини ажратиб туради, иккинчиси, ўз навбатида, Ф. Тейлор анъаналарида, у ёки бу бошқарув функциясини бажарувчи раҳбарлар ва мутахассисларга бўлинади. Ю. Г. Одегов , ПВ Журавлев кадрларни маълум бир корхона ишчиларининг умумий йиғиндиси, Б.Н. Герасимов, В.Г. Чумак, Н.Г. Яковлева - унинг иш ҳақи рўйхатига киритилган ходимлар йиғиндиси сифатида қарайдилар. Уларнинг фикрича, ходимлар тўрт тоифага бўлинади: ишчилар, менежерлар, мутахассислар ва техник ижрочилар. А.П. Егоршин, асосий ходимлар гуруҳларининг олдинги муаллифларига ўхшаш таснифни қўллаган ҳолда, ишлаб чиқариш ёки бошқарув функцияларини бажарадиган барча ишчиларнинг ходимларига ишора қилади.
Немис олимлари, хусусан М. Хилб , "кадрлар" деганда ишлаб чиқариш ижтимоий тизимининг бутун инсон салоҳияти (шу жумладан корхона бошқаруви аъзолари) тушунилади, яъни. "Меҳнат одамлар (қадриятлар, уларнинг билим, кўникма, хулқ ва муносабат билан ходимлар ва раҳбарлар) бутуннинг ташкил қайси компания ҳисобланади."
В.П. Радукин , С.И.Самигин , Л.Д.Столяренко, В.Р.Веснин ва бошқа кўплаб муаллифлар "кадрлар" атамасини "кадрлар" атамасининг синоними сифатида кўриб, ишлатадилар. Бизнингча, бундай ёндашув ноўрин, чунки "кадрлар" тушунчаси "кадрлар" тушунчасидан анча кенгроқ.
Ташкилот ва улар ўртасидаги меҳнат муносабатларининг шакли ва хусусиятидан қатъи назар, тирик меҳнати якуний маҳсулотни, ишни ишлаб чиқаришни, ташкилотнинг хизматларини олишга ҳисса қўшадиган барча ишчиларни штат таркибига киритиш мақсадга мувофиқдир. Ходимларнинг, бу тушунча аслида асосланган, ҳатто ходимлар ва ташкилотнинг ўртасида фуқаролик ҳуқуқ муносабатларда, иккинчиси амалга танлаш (жалб, танлаш, ишга қабул қилиш), ҳақ, натижаларни баҳолаш, можаро, шу жумладан, бу одамларни, бошқариш учун вазифаларнинг бир қатор қарор, бухгалтерия ҳисоби, уларни тез -тез ишлатиш учун ҳар хил турдаги ресурслар билан таъминлайди. Ўзаро муносабатлар шакли тўғрисида қарор кўплаб омилларни ҳисобга олган ҳолда ва турли хил вариантларнинг самарадорлигини баҳолаш асосида қабул қилинади, яъни. муайян бошқарув ҳаракатларининг натижасидир.
Ходимлар - бу ташкилотдаги бошқарувнинг енг мураккаб объекти, чунки у моддий ишлаб чиқариш омилидан фарқли ўлароқ, "жонлантирилган", мустақил қарор қабул қилиш, унга қўйиладиган талабларни танқидий баҳолаш, ҳаракат қилиш, субъектив манфаатларга ега, жуда сезгир. бошқарув таъсирига, реакцияси ҳар доим ҳам аниқ емас.
Ҳозирги вақтда ишлаб чиқилган "кадрлар" тушунчасига асосий ёндашувлар жадвалда келтирилган. 3.2.