Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги ислом каримов номидаги тошкент давлат техника университети

III BOB. O‘ZBEKISTONNING ISSIQ IQLIM SHAROITIDA 
FOTOELEKTRIK BATAREYALARNI QO‘LLASH SAMARADORLIGINI 
OSHIRISH VA SFERIK KO‘ZGULAR YORDAMIDA QUYOSHDAN 
ELEKTR ENERGIYASI OLISH 
 
3.1 Sferik ko‘zgular yordamida quyosh energiyasini elektr energiyasiga 
aylantirish 
Bugungi kunda fan – texnika va texnologiyalarning rivojlanishi tufayli 
“Fizika” fani katta tezlik bilan boshqa fanlarning asosiga aylanib bormoqda. Qayd 
qilish lozimki, bunga axborot texnologiyalarning, jumladan Internet tarmog‘ining 
rivojlanishi, katta yo‘l ochib beryapti. 
O‘zbekiston Respublikasi birinchi prezidentining “Muqobil energiya 
manbalarini yanada rivojlantirishga doir chora – tadbirlar to‘g‘risida”gi 01.03.2013 
yil PQ – 4512- sonli farmoni va “Xalqaro quyosh energiyasi institutini tashkil qilish 
to‘g‘risida”gi 01.03.2013 yil PQ – 1929 – sonli qarorini bajarish doirasida “Fizika – 
quyosh” ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi bazasida quyosh energiyasi instituti 
tashkil qilindi [1]. Dasturda nazarda tutilgan tadbirlarni bajarish natijasida 2015 
yilga kelib energetika tizimlarining barqaror ishlashini ta’minlash va energetikani 
yanada rivojlantirish, yiliga 1 mlrd. m
3
dan ziyod hajmda tabiiy gazni tejashga 
erishish, elektr energiyasi hosil qilishga ketadigan energiya solishtirma sarfini 13% 
ga, atmosferaga chiqarib yuboriladigan zararli chiqitlar hajmini 10% ga kamaytirish 
rejalashtirilmoqda. 
Biz esa quyosh energiyasidan foydalangan holda boshqa bir turdagi 
energiyalar olish usullaridan biri haqida fikr yuritamiz. Quyoshdan yerga yetib 
keladigan energiyani yig‘uvchi optik asboblar: sferik ko‘zgular, linzalar va nur 
qaytaruvchi yassi ko‘zgulardan iborat sistemalar orqali katta miqdordagi energiyani 
hosil qilish mumkin. 
Sferik ko‘zgu – sfera sirti bilan chegaralangan silliq ko‘zgu bo‘lib, u ikki turga 
bo‘linadi. Biz qavariq sferik ko‘zgudan foydalanamiz. Sferik ko‘zgu orqali 

---

47
4

 R 
2

to‘plashimiz mumkin bo‘lgan energiyani baholash uchun quyidagi masalalarni 
ko‘rib chiqamiz. 
Yarim sfera shaklidagi sferik ko‘zgu uchun quyidagicha fo‘rmulani keltirib 
chiqaramiz. Buning uchun qurilma uchun ishlatilayotgan qavariq sferik ko‘zguning 
sirti S ga, sferasining radiusi R ga, sirtiga t vaqt ichida w energiya tushayotgan bo‘lsa, 
u holda ko‘zguga kelayotgan yorug‘lik oqimining intensivligi 
J 
w 
S 

t 
(3.1) 
ga teng bo‘ladi. Ko‘zgu yarim sfera bo‘lgani uchun 
2 
S 


2

 R 
2 
u holda (3.1) formula quyidagicha ko‘rinishga keladi: 
J 

w
 
2

 

R
2

t 
 
(3.2) 
Agar, nur yig‘ilayotgan sohaning yuzasi S
0
, intensivligi J
0
deb olib, shu 
sohada yig‘ilayotgan energiya w
0
ni hisoblaymiz. Nurning oqim zichligi 
o‘zgarmaganligi uchun 
J 

J
0 
deb olsa bo‘ladi, u holda w
0
energiya quyidagiga teng bo‘ladi: 
(3.3) 
w
0 

w 
2

 

R
2

S
0 
. 
(3.4)