Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус тахлим вазирлиги

4. Жун тасмалар. Бундай тасмалар эгилувчан бўлганлиги туфайли ўрта ва катта қувватда, ўзгарувчан юкланиш ҳолатида ҳаракат узатиш учун қўлланилади. Юқори температура, нам, чанг ва кислотали ҳолларда ҳам жун тасмалар яхши ишлайди.
Юқорида қайд этилган тасмалар орасида резина – матоли ва чармли тасмалар энг яхши тортиш хусусиятига эга. Шунинг учун бу тасмалар саноатда кенг кўламда ишлатилади.


2.2. Тасмали узатмаларни ҳисоблаш



Тасмали узатмани ҳисоблаш жараёнида узатманинг асосий геометрик параметрлари: етакловчи ва етакланувчи шкивларнинг диаметрлари d₁ ва d₂, марказлараро масофа – а, тасманинг узунлиги – L, қамров бурчаги - ₁, ва тармоқлар орасидаги бурчак - , ясси тасмали узатма учун тасманинг қалинлиги - ва эни, b, понасимон тасмали узатма учун тасмалар сони - Z, ҳамда тасма тармоқларида ҳосил бўладиган куч ва кучланишлар, тасманинг ишлаш муддати аниқланилади.


1. Узатманинг ишлаш шароитига қараб, юқорида келтирилган тавсияларга кўра, 4-жадвалдан фойдаланиб, тасманинг тури танланади.
Етакловчи шкивнинг диаметри – d₁, мм.
мм
бу ерда: Т₁- етакловчи шкив валидаги буровчи момент, Нмм:
d₁ нинг ҳисобий қиймати стандартга мосланади (ГОСТ 17383-73). 13-жадвалда келтирилган шкив диаметрлари қаторидан ҳисобланган d₁ га кўра катта томондан энг яқин бўлган қиймат, шкивнинг диаметри деб қабул қиламиз. d₁=315 мм
2. Етакловчи шкивнинг айланиш тезлиги – υ₁, м/с топилади.
м/с
υ₁ нинг қиймати танланган тасманинг тавсия этилган тезлиги /резина-матоли тасма учун 30 м/с, чарм тасмалар учун 45 м/с, ип газламали тасмалар учун 20 м/с / дан ошиб кетмаслиги керак (13-жадвал).
Агар υ₁ қиймати танланган тасманинг тавсия этилган тезлигидан ошиб кетса, тасма материалини ўзгартириш ёки d₁ нинг қийматини кичикроқ олиш керак бўлади.
3. Етакланувчи шкивнинг диаметри – d₂, мм.
∙(1-ε) = мм
14-жадвалдаги қатордан ҳисобланган d₂ га кичик томондан энг яқин келган қиймат етакланувчи шкивнинг диаметри деб қабул қилинади. d₂=1000 мм
4. Узатиш сонининг ҳақиқий қиймати – i^’, аниқланади.

бу ерда: ε-сирпаниш коэффициенти, ясси тасмали узатмалар учун ε=0,01..0,02.
5. Ҳақиқий узатиш сонининг масала шартига биноан, берилган узатиш сонидан фарқи -i% аниқланади.
%
i% миқдори - 3 фоиздан ошмаслиги керак.
6. Марказлараро масофа – а, мм;
мм
бу ерда: тезюрар узатма учун υ < 60 м/с бўлса, 1,5 коэффициенти; секинюрар узатма учун эса υ < 20 м/с бўлса, 2 коэффициенти олинади.
7. Тасманинг узунлиги – L, мм, топилади.
L=2а+0,5π(d₁+ d₂)+ мм (8)
8. Тасманинг нисбатан узоқ муддат ишлай олиш шарти текширилади
L > L_min 7369,15 > 3007,5
бу ерда: L_min, мм – ҳисобланаётган шароитда нисбатан узоқ муддат ишлай оладиган тасманинг узунлиги.
L_min=
бу ерда: k – тасманинг шкивни айланиб ўтиш такрорлиги, С^-1;
Ясси тасмалар учун
k < (3…5) c^-1
Агар юқоридаги (9) шарт бажарилмаса, L нинг миқдори катталаштирилади, яхни L > L_min қилиб олинади, сўнгра марказлараро масофанинг қийматига тузатиш киритилади.
9. Ўқлараро масофанинг хақиқий қиймати, мм

бу ерда:
10. Қамров бурчаги - ₁;
₁  158⁰ бўлиши тавсия қилинади.
₁ < 150⁰ бўлса, марказлараро масофани бироз катталаштириш ёки тарангловчи ролик ўрнатиш керак бўлади.
Агар марказлараро масофанинг қиймати ўзгартирилса, тасманинг L узунлиги формула орқали қайтадан ҳисобланади.
Агар тарангловчи ролик ўрнатилса, бундай узатмалар учун қуйидаги қўшимча параметрлар аниқланади. Тарангловчи ролик диаметри – D_р, мм.

Марказлараро масофа –а мм

Етакловчи шкив билан тарангловчи ролик марказлари орасидаги масофа
мм
11. Тасма қатламининг 1 мм энига тўғри келадиган рухсат этилган ишчи юкланишнинг ҳисобий қиймати [Р] аниқланилади, МПа

бу ерда : [Р₀], МПа – 1 мм тасма эни учун рухсат этилган ишчи юкланиш,
[Р₀] - нинг қиймати d_min/ нисбатнинг ҳамда тавсия этилган қийматлари бўйича танланади ([Р₀]=1,6.
С_ - қамров бурчагининг узатма тортиш қибилиятига тахсирини инобатга олувчи коэффициент бўлиб, қуйидаги формула орқали аниқланилади ёки 6-жадвалдан танланади;

С_- тезликни узатма ишига тахсирини ҳисобга олувчи коэффициент бўлиб, қуйидаги формула орқали аниқланилади ёки 7-жадвалдан танланади;

С_р- ишлаш режимини ҳисобга олувчи коэффициент бўлиб, 8-жадвалдан танланади (С_р=1).
С₀-таранглаш усули ва узатманинг горизонтал текисликка нисбатан жойлашувини ҳисобга олувчи коэффициент бўлиб, 9-жадвалдан танланади (С₀=1).
12. Узатмада ҳосил бўладиган кучларни аниқлаш:
а) юқорида тахкидланганидек тасма шкивларга махлум таранглик билан кийдирилади. Бунда юкланишсиз дастлаб фақат таранглик кучи F₀ мавжуд бўлади:
1125 Н,
Бу ерда =1.8 МПа бўлиб дастлабки таранглик кучидан ҳосил бўладиган кучланишдир;
-тасманинг қалинлиги, тасма материалига кўра 10, 11, 12 – жадваллардан танланади;
Тасманинг қалинлиги танлашда қуйидаги шарт бажарилиши керак, мм

- тасманинг эни бўлиб, қуйидаги формула орқали аниқланилади ва ҳисобий қиймат ГОСТ қийматга таққосланилиб, тасма материалига кўра 10, 11, 12 - жадваллардан танланади, =5 мм, Z=4
мм,
Аниқланган қиймат бўйича тасманинг эни 10, 11, 12 - жадваллардан танланади b = 125 мм.
б) айлана куч – F_t ;
H
в) етакловчи ва етакланувчи тармоқларнинг таранглик кучи F₁, F₂ (марказдан қочма кучнинг тасма таранглигига тахсири ҳисобга олинмаган);
н
н
г) шкив валига тахсир этувчи куч F_в ;
H
13. Тасмадаги кучланишларни аниқлаш:
а) Энг катта кучланиш етакловчи тармоқда бўлиб, Ғ₁ кучи тахсирида
ҳосил бўлган кучланишидир;
, Мпа
б) Тасманинг шкивни қамраб турган жойида ҳосил бўлган эгувчи кучланиш;
Мпа
Е-тасма материалнинг эластиклик модули бўлиб, 13-жадвалдан олинди (E=100 Мпа).
Капронли тасмалар учун эса Е=600 Мпа деб қабул қилинади.
в) Марказдан қочма куч тахсирида ҳосил бўладиган кучланиш;
Мпа
тасма зичлиги бўлиб, резина-мато-чилвирли тасмалар учун 1100-1200 кг/м³, чармли тасмалар учун 1000-1100 кг/м³ , ип газламали тасмалар учун 900-1000 кг/м³ .
г) Максимал кучланиш эса,
Мпа
Максимал кучланишнинг ҳисобий қиймати доимо резина-матоли ва чармли тасмалар учун чегаравий кучланиш дан , ип газламали тасмалар учун эса дан ошмаслиги шарт.
14. Тасмани узоқ ишлаш муддатига текшириш;
соат
- узатишлар нисбатини инобатга олувчи коэффицент;

тасма юкланишини инобатга олувчи коэффиценти, юкланиш даврий ўзгариш даврида (нолдан максимумгача) бўлиб, доимий юкланиш даврида эса га тенг бўлади; (С_н=1)
- тасманинг секундига айланишлар сони.
λ ни аниқлаганда L нинг қийматини мм дан метрга ўтказиб хисоблаймиз