Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги 3

Бизнес тадқиқотларини ўтказиш кетма-кетлиги 
Тадқиқот-
лар 
мақсадини 
аниқлаш 
Ахборот 
манбаларин
и танлаш 
Ахборот 
йиғиш 
Йиғилган 
ахборот-
ларни 
таҳлил 
қилиш 
Таклиф-
ларни 
ишлаб 
чиқиш 
 
6.8.1-расм. 
Тадқиқотчилар тадқиқотнинг дастлабки босқичида муаммони аниқ 
белгилашлари ва тадқиқот мақсадини белгилаб олишлари керак. 
Ахборотларни йиғиш анча оғир ва маъсулиятли ишдир. Муаммони 
мужмал ёки нотўғри белгилаш ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган 
харажатларга олиб келади. Аниқ қўйилган мақсад муаммони ҳал 
қилишнинг асосидир. 
Тадқиқотнинг кейинги босқичида буюртмачини қизиқтираётган 
ахборот турини ва уни энг самарали йиғиш йўлини аниқлаш зарур. 
Тадқиқотчи икқиламчи ёки бирламчи ахборотларни ёки иккаласини бир 
вақтда йиғиши мумкин. 

---

161 
Иккиламчи ахборот – бу аввал бошқа мақсадлар учун йиғилган 
мавжуд ахборотдир. 
Қуйидагилар икқиламчи ахборот манбаларини ташкил этади: 
- корхоналарнинг ҳисоботлари; 
- бўлғуси тадқиқотлар ҳақидаги ҳисоботлар; 
- давлат муассасаларининг нашрлари; 
- корхона, муассасаларнинг баланс ҳисоботлари; 
- статистик маълумотномалар; 
- биржалар маълумотномалари; 
- газета ва журналлар, радио, телевидение эшиттиришлари ва ҳ.к. 
Иккиламчи ахборот тадқиқотнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат 
қилади. У арзон тушиши ва олиниши осонлиги билан ажралиб туради. 
Аммо тадқиқотчига керакли маълумотлар эскирган, ноаниқ, тўлиқсиз ёки 
ишончсиз ҳолда етиб келиши мумкин. Бу ҳолда тадқиқотчининг янада 
кўпроқ маблағлар ва вақт сарфлаши орқали бирламчи ахборот йиғишига 
тўғри келади.
Бирламчи ахборот – бу аниқ мақсад учун биринчи марта йиғи-
ладиган ахборотдир. Бирламчи ахборот йиғишнинг учта усули бор: 
1. Кузатиш усули. 
2. Тажриба усули. 
3. Сўров усули. 
Кузатиш – биринчи ахборот йиғишнинг энг асосий услубларидан 
бири бўлиб, унда ташкилотчи одамлар ва вазиятлар устидан бевосита 
кузатиш олиб боради. Кузатиш фойдали ғояларга, рақиблар тажрибасини 
ўрганишга олиб келиши мумкин. 
Маълумот йиғишнинг бошқа усули – тажриба. 
Тажриба тадқиқотлари ўзаро таққосланаётган субъектлар гуруҳини 
танлаш, бу 
гуруҳлар 
учун 
турли 
хил 
ҳолатларни 
яратиш, 
таққосланаётганлар устидан назоратни ва кузатилаётган фарқларнинг 
даражаси ва аҳамиятини белгилашни талаб қилади. 
Бундай тадқиқотнинг мақсади – кузатиш натижаларини зиддиятли 
изоҳлашларни саралаш йўли билан сабаб-натижа муносабатларини очиб 
ташламоқдан иборат бўлади. 
Сўров – тажриба-сабаб-натижа алоқаларини аниқлашда тадқиқот 
ўтказишнинг энг қулай усулидир. 
Бизнес тадқиқотчиси ишга киришишдан олдин иш режасини ишлаб 
чиқиши керак. 
Режада кимдан сўраш кераклиги, сўровга қанча микдордаги 
одамларни жалб қилиш зарурлиги, сўралувчиларни қандай тартибда 
танлаб олиш, ишни бажариш муддати ва ҳоказолар белгиланган бўлиши 
керак. 
Тадқиқотчи ўзи учун қандай ахборотлар зарурлигини ва булар кўпроқ 
кимларда бўлишини ҳал қилиши керак. 

---

162 
Тадқиқот режасини ишлаб чиқиш ва ахборотларни йиғиш 
тадқиқотнинг энг қийин ва аҳамиятли босқичидир. Бунда керакли 
ахборотларни қаердан олишни, биринчи навбатда кимлардан сўрашни 
аниқлаш керак бўлади. Баъзи бир сўралувчилар уйда ҳам, ишда ҳам 
бўлмасликлари мумкин. Бошқа бировлар сўровда иштирок этишдан бош 
тортишлари, яна бирлари эса ғараз билан, самимий бўлмаган ҳолда жавоб 
беришлари мумкин. Булардан ташқари, белгиланган ахборотлар бўлган 
ҳужжатлар билан танишишда ҳам қийинчиликлар вужудга келади. 
Тадқиқотнинг кейинги босқичи – йиғилган ахборотларни таҳлил 
қилиш, яъни олинган маълумотлар мажмуасидан энг муҳим маълумотлар 
ва натижаларни ажратиб олишдир. Йиғилган ахборот-лар олинган 
маълумотларни статистик ёки иқтисодий-математик услуб орқали қайта 
ишлаш йўли билан таҳлил қилиб, ўрганилади. 
Бизнес фаолиятини ахборот билан таъминлашнинг асосий вази-фаси 
барча мартабадаги ишбилармонларга ўзларини қизиқтирадиган барча 
масалаларга доир маълумотларни ўз вақтида етказиб беришдан иборатдир. 
Ахборотларга эҳтиёж кичик ва хусусий бизнесни ахборотлар билан 
таъминланишининг 
асосий 
шарти 
ҳисобланади. Эҳтиёж 
эса 
тадбиркорларнинг бажараётган ишларини ҳисобга олган ҳолда кичик ва 
хусусий тадбиркорликнинг мақсади ҳамда вазифаларидан келиб чиқиб 
аниқланади. Ахборотлар ҳажми, уларнинг турлари, уларда қайд қилинган 
керакли маълумотларнинг микдори, кўрсаткичларини аниқлаш, ахборотлар 
билан таъминлаш тизими ташкилотчиларининг биринчи навбатдаги иши 
бўлиб ҳисобланади. Тадбиркорлар самарали ишлаши учун етарли 
микдордаги ахборотлар билан таъминланган бўлишлари керак. Ахборот 
тўғри, ишончли ва аниқ бўлиши, ўз вақтида келиб тушиши лозим. 
Ҳар бир кичик корхонада ҳужжатларни ўрганиш жараёнида доимий, 
ўзгарувчан ва ҳосила ахборотларни, уларнинг даврийлигини, қарор қабул 
қилишда ишлатилишини аниқлаш керак. 
Ҳужжатларни бажарилаётган бизнеснинг у ёки бу хизматларига 
тегишли эканлигини аниқлаш учун техник, режавий, молиявий, меъёрий, 
дастурий ва ҳоказо йўналишлар бўйича гуруҳларга ажратиш мумкин. 
Ҳужжатларни бундай туркумлаш ҳужжатлар ҳаракатининг уму-мий 
қонуниятини аниқлашга, ҳужжатларнинг тузилишини, маълумот-ларни 
қайта ишлаш кетма-кетлигини, ходимларни иш билан банд қилиш 
даражасини ҳамда ҳисоблаш техникасини белгилашга имкон беради. 
Шундай туркумлаш асосида ҳужжатлар айлануви таҳлил қилинади. Бу 
эса маълумотларни қайта ишлаш тизимининг умумий кўрсаткичларини 
аниқлашга ва уни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқишга 
имкон беради. Ҳужжатларнинг шаклла-ниши ва ҳаракати қонуниятини 
ҳисобга олган ҳолда ҳужжатлар айлануви тасвирини кўриш мумкин. 
Тасвирлар ҳужжатларнинг таркиби ва қайта ишланишини батафсил 
тадқиқот қилиш натижаларини умумлаштириш бўлади. Улар ёрдамида 

---

163 
бажарилаётган иш турлари, ҳужжат шакллари ва ходимлар вазифалари 
орасида 
мавжуд 
бўлган 
алоқаларни 
ва 
ўзаро 
бир-бирларини 
алмаштиришни график шаклида кўргазмали тасвирлаш мумкин бўлади.
Ахборот оқимларини ташкил қилувчи манбалар: 
- ахборот манбалари ва истеъмолчиларни аниқлаш; 
- ҳужжатларни ишлаб чиқишни; 
- ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш ва сақлаш учун техник 
воситаларни аниқлаш ҳамда ҳужжатларни тузишни; 
- расмийлаштириш, рўйхатдан ўтказиш, мувофиқлаштириш ва 
тасдиқлаш тартибларини белгилашни ўз ичига олади. 
Кичик бизнесни ахборот билан таъминлашни ташкил қилишда мавжуд 
ҳисоблаш ва перфокартали техникаларнинг мавжудлигидан, ахборотларни 
йиғиш, қайта ишлашни автоматлаштириш ва механизациялаштириш 
даражасидан келиб чиқиш керак. 
Техник восита қанчалик мукаммал бўлса, бизнесмен, ишбилармон 
меҳнатини ташкил қилиш шунчалик самарали бўлади. Кичик бизнесни 
ахборот билан таъминлашни икки асосий синфга бўлиш мумкин: ташкил 
қилиш техник воситаси ва ҳисоблаш машиналари. 
Ташкил қилиш техник воситаларига ахборотларни олиш ва қайта 
ишлаш, нусха кўчириш ва кўпайтиришга мўлжалланган турли хил 
ускуналар, мосламалар, машиналар ҳамда алоқа воситалари киради. Бунга 
яна ахборот ташувчилар ва хизмат кўрсатиш воситалари, хизмат хоналари 
асбоб-ускуналарини ҳам киритиш мумкин. Ишби-лармонлар ўз ишларида 
жуда кўплаб оддий қурол ва мосламалардан: қаламлар, ручкалар, счётлар, 
идора 
дафтарлари, жадваллар, график-лар, ва 
ҳоказолардан 
фойдаланадилар. 
Кичик бизнес фаолиятини ахборот билан таъминлашни ташкил 
қилиш, ҳужжатларни сақлаш воситалари: токчалар, жавонлар, карто-
текалар, магнит тасмалари, магнит ва лазер дискларини кўзда тутади. 
Алоқа воситаларининг: телефон, телекс, АЦ, директорлик ва диспет-
черлик коммутаторлари, радиоалоқа, чақириш ва авария сигнал бериш 
қурилмалари ва ҳоказоларнинг мавжудлиги ҳам муҳимдир. 
Бизнесда хилма-хил идишлар, тарозилар, соатлар, ҳисоблагичлар ва 
ахборот датчиклари, турли хил улчов асбоблари, ёзув ва нусха кўчириш 
машиналари ҳам муҳим аҳамиятга эга. 
Бизнесда маълумотларни қайта ишлаш учун юзлаб турдаги ҳисоблаш 
машиналари ишлатилади. Бу машиналарни қуйидаги гуруҳларга бўлиш 
мумкин: 
- ҳисоблаш-клавишли машиналар; 
- ҳисоблаш-перфокартали машиналар; 
- электрон-ҳисоблаш машиналари. 
Ҳисоблаш-клавишли машиналар энг содда арифметик амалларни 
бажаришга имкон беради. Ҳисоблаш-перфокартали машиналар – қўшиш, 

---

164 
олиш, кўпайтириш ва бўлишни ҳамда энг мураккаб амал-ларни бажаради. 
Электрон-ҳисоблаш машиналари мураккаб мантиқий операция-ларни: 
таққослаш, кейинги амални танлаш, ишлаб чиқарилган дастурлар бўйича 
мураккаб ҳисобларни бажариш қобилиятига эга. 
Бизнесда техник воситалардан фойдаланишни ташкил қилиш 
шакллари турли-туман. Кичик корхоналарда машина-ҳисоблаш стан-
циялари ташкил қилинади. 
Кўпгина ишбилармонлар ахборот-ҳисоблаш марказлари хизмат-
ларидан хўжалик шартномалари асосида фойдаланадилар. 
Ахборотлар билан таъминлашни ташкил қилиш ахборотларни йиғиш, 
узатиш ва қайта ишлаш билан машғул ходимлар меҳнатини ҳам ташкил 
қилишни кўзда тутади. Унумли меҳнат учун қуйидагилар зарур: 
- ишчи ўринларини ташкил қилиш ва уларга хизмат кўрсатиш; 
- меҳнатни аниқ тақсимлаш ва бирлаштириш; 
- меҳнат жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаш-тириш, 
ходимлар меҳнати ва ҳаётининг қулай санитария-гигена шароитларини 
яратиш. 
Тадбиркор томонидан қабул қилинаётган бошқарув қарорлари 
хусусиятларининг таҳлили тадбиркорнинг ахборотга бўлган эҳтиё-жини 
аниқлаш учун объектив асос бўлади. Қарор қабул қилиш учун турли-туман 
ахборотлар керак. Булар аввало, бизнесни таърифловчи ички 
ахборотлардир. Моддий ва меҳнат захиралари, ишлаб чиқариш 
технологияси, маҳсулотларнинг таннархи, корхона ичида юкларни ташиш, 
ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш, уларнинг малакаларини ошириш ва 
бошқалар шундай ахборотлардан бўлиши мумкин. 
Бундай ахборотлар оператив характерга эга бўлиб, маҳсулот ишлаб 
чиқариш ва сотишни ҳамда бизнеснинг иқтисодий кўрсаткич-ларини акс 
эттиради. 
Ички ахборотдан ташқи тадбиркорга ташқи ахборот ҳам керак бўлади. 
У кенг доирадаги маълумотлардан иборат бўлиб, ишби-лармонга бозор, 
товарлар нархлари, транспорт харажатлари, энг янги ускуналар ва илғор 
технология, бизнеснинг уни қизиқтирган соҳасидаги фан ва амалиёт 
ютуқлари, рақиблари ҳақида маълумотлар беради. Булардан ташқари ҳар 
бир ишбилармон солиқлар, тадбир-корлик ҳақидаги қонунларни, меҳнат 
қонунчилигини ва бошқа меъёрий ҳужжатларни яхши билиши керак. 
Тадбиркорга яна ижтимоий-психологик ахборотлар: 
- табиий муҳитнинг екологик ҳолати; 
- маҳсулот истеъмолчиларининг яшаши ва маиший шароитлари 
ҳақидаги ахборотлар ҳам керак. 
Тадбиркор қўйилган вазифалардан келиб чиққан ҳолда энг зарур 
ахборотларни танлаб олиши, улар билан танишиши, кераксиз ва кам 
аҳамиятга эга маълумотларни ташлаб юбориши ҳамда у ёки бу масала 
бўйича бошқарув қарорини ишлаб чиқиши зарур. 

---

165 
Ишбилармон ахборот билан боғлиқ ўз ишини ҳамда ахборотлар-ни 
тайёрловчи ўз ходимлари меҳнатини самарали ташкил қилиши ке-рак. Акс 
ҳолда раҳбарга тасодифий маълумотлар етиб бориши мумкин. 
Тадбиркорга ахборот хизмати кўрсатишни ташкил қилишда энг 
асосий – ортиқча маълумотларни сараловчи ишончли филтрни яратишдир. 
Тадбиркорнинг ёрдамчилари ана шундай филтр бўлиш-лари керак.