Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги 3

Банк кредити. Банк ва бошқа кредит ташкилотлари пулни унинг 
соҳибларига фоиз тўлаш шарти билан ўз қўлида жамлайдилар ва ўз 
номидан қарзга бериб, фоиз оладилар. Бунда уч субъект: 
- пул эгаси; 
- кредит ташкилоти; 
- қарз олувчининг кредит алоқаси пайдо бўлади. 
Банклар орасида тижорат банклари марказий бўғин ҳисобланади. 
Ўзбекистон Республикасининг «Банклар ва банк фаолияти» тўғрисидаги 
Қонунига кўра, тижорат банклари акцияли, пай асосида ташкил топган ва 
хусусий бўладики, улар «кредит ҳисоб-китоб ва ўзга хил банк хизмати»ни 
кўрсатадилар. 
Банклар қарзни ишончли, пулни самарали ишлатишга қодир хўжалик 
субъектларига қарз берадилар. Улар, ўз навбатида, бу пулни инвестиция 
учун сарфлаб, иқтисодиётни ўстиришга эришадилар. Банк ишончли 
мижозларни танлаган ҳолда, қарзни уларнинг мол-мулки ёхуд бошқа 
бойлиги гаровга қўйилган шароитда беради. Масалан, банк фермерга 
15000 доллар қарз берса, унинг гаровга қўйилган мулки қиймати шу 
суммадан кам бўлмаслиги керак. 
Истеъмолчи кредити. Тижорат банклари тадбиркорлик учун 
фирмаларга, истеъмолчиларга товар сотиб олиш учун қарз беради. Бунинг 
натижасида истеъмолчи кредити пайдо бўлади. Масалан, АКШда банклар 
истеъмолчиларга кредит карточкалари беради, уларга нархи 2500 долларга 
қадар товарлар ҳарид этилади, ҳарид пули банклар ва магазинлар берган 
счётга қараб тўланади. Бундай кредит ғоят имтиёзли бўлади, унинг фоизи 
бошқача қарз фоизидан кам бўлади, хатто фоизсиз ҳам бўлиши мумкин. 
Истеъмолчи кредити аҳолининг истеъмол эҳтиёжларини қонди-ришга 
мўлжалланган. У товар ва пул шаклида бўлиши мумкин. Хусу-сан, якка 
тартибда уй-жой қуриш мақсадларига бериладиган узоқ муддатли 
кредитлар – пул шаклидаги истеъмолчи кредитларидир. 
Давлат кредити. Банклар давлатга ҳам қарз беради. Шу билан бирга 
ундан қарз ҳам олади. Бунда давлат кредити пайдо бўлади. Қарз ва унинг 
фоизи бюджет ҳисобидан қайтарилади. Давлат кредити шароитида қарз 
берувчилар камдан-кам ҳолларда банклар бўлади. Кўпинча бу вазифани 

---

194 
аҳоли, фирма, корхона ва ташкилотлар бажаради. 
Давлат қарзни турли шаклда, аввало, давлат заёмлари шаклида олади. 
Заём давлатнинг қарздорлик гувоҳномаси бўлиб, у қарзни вақти келганда 
қайтариб олиш ва фоиз тўлашни кафолатлайди. Заёмларни марказий ва 
маҳаллий хокимиятлар чиқаради. Заёмлар қарз ҳақи тўлаш жиҳатдан фоиз 
тўланадиган, ютуқ чиқадиган, ҳам ютуқ, ҳам фоиз бериладиган ва баъзан, 
фоизсиз ҳам бўлади. 
Кредит муносабатларида давлат фақат қарздор вазифасини ўтамай, 
қарз берувчи ролини ҳам бажаради. Давлат ўз маблағлари ҳисобига банкда 
қарз фондини ташкил этади, хазинадан қарз ҳам беради. Хазина қарзи 
давлат бюджетидан корхона, фирма ва ташкилотларга уларнинг молиявий 
санацияси учун сарфланади. Мазкур қарз ҳам маълум муддатга, қайтариб 
бериш ва фоиз тўлаш шарти билан берилади. Аммо фоиз ғоят имтиёзли 
бўлади ва даромад олишни кўзламайди. Давлат ўз қарзидан воз кечиши 
ҳам мумкин.