Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

II. Позицион омиллар таъсирида содир бўладиган ҳодисалар:
1. Редукция — унли фонеманинг урғусиз бўғинда кучсизланиши: билан — б:лəн, бироқ — б:роқ каби. Бунда «и» унлисининг кучсизланган, қисқа (билинар-билинмас) талаффуз этиладиган позицион оттенкаси юзага келади.
2. Сўз охиридаги очиқ бўғинда тор унлиларнинг бироз кенгайиши: борди > борде каби. Бунда ҳам тор «и» унлисининг бироз кенгайган позицион оттенкаси юзага келади.
3. Жарангли б > ва «д» ундошларининг сўз охирида жарангсизланиши: мактаб > мактап (б > п), савод > савот (д > т) каби. Бундай ҳолат жарангли ж, ж (дж), з уадошларида ҳам учрайди: массаж > массаш (ж > ш), дилхирож > дилхироч (ж > ч), саккиз > саккис (з > с) каби. Юқоридаги барча ҳолатларда б, д, ж, ж (дж), з фонемаларининг жарангсизлашган позицион оттенкалари қўлланган. Ўзбек тилида кўп бўғинли сўзларда портловчи, жарангсиз «қ» нинг сўз охирида сирғалувчи, жарангли «ғ» тарзида талаффуз қилиниш ҳоллари ҳам учрайди: балиқ > балиғ, ўртоқ > ўртоғ, тароқ > туроғ каби.
III. Туркий сўзларнинг анъанавий фонетик таркибига мослашиш. Ўзбек тилида бундай мослашишнинг қуйидаги турлари учрайди:
1. Протеза – сўз бошида товуш орттирилиши:
а) рус > ўрис, рўза > ўраза, рўмол > ўрамол каби. Маълумки, қадимги туркий тилда сонор «г» товуши сўз бошида қўлланмаган, демак, уни сўз бошида қўллаш кўникмаси ҳам бўлмаган, бу ҳои бошқа тиллардан ўзлаштирилган сўзлар бошидаги сонор «р»дан олдин бир унлининг орттирилишига олиб келган, шу тариқа олинма сўзнинг фонетик таркиби туркий тиллар қонуниятига бўйсундирилган;
б) шкаф > ишкоп, стакан > истакан каби: туркий тилларда сўз ёки бўғин бошида (позицион омил) ундошлар ўзаро бирика олмайди (синтагматик омил), айни шу қонуният юқорида келтирилган русча ўзлашмалар бошида бир унлининг орттирилишига, демак, шу сўзларнинг туркий тил қонуниятига мослаштирилган шаклининг яратилишига олиб келган.
2. Эпентеза — сўз ўртасида товуш орттирилиши. Бу ҳодиса ҳам асосан бошқа тиллардан ўзлаштирилган сўзлар таркибида юз беради — уларнинг фонетик таркиби туркий тил қонуниятларига мослаштирилади (сўз ёки бўғин бошида қаторлашиб келган икки ундош орасида бир унли орттирилади: план > пилон, клубника > қулупнай, трактор> тирактир каби).
Маълумки, туркий сўзлар таркибида икки унли ҳам ёнма-ён қўлланмайди. Бу ҳол Саид, оила, соат каби арабча ўзлашмаларнинг жонли тилда Сайид, ойила, соғат деб (икки унли орасида бир ундошнинг орттирилиб) талаффуз қилинишига сабаб бўлади.