Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

2. Ўрнига кўра сўз урғуси икки хил бўлади: боғланган урғу ва эркин урғу:
а) боғланган урғули тилларда урғу сўздаги бирор бўғинга доимий боғланган бўлади. Масалан, туркий тилларда урғу сўзнинг охирги бўғинига тушади. Бу хусусият ўзбек тилига ҳам хос: китоб, дарахт, бола, ота, шаҳар каби. Венгр ва чех тилларида сўз урғуси биринчи бўғинга, поляк тилида эса сўзнинг охиридан битта олдинги бўғинга тушади. Бундай хусусият юқорида келтирилган тилларнинг урғу тизимига хос доимий ва асосий белгилардир;
б) эркин урғули тилларда урғу сўзнинг турли бўғинларига тушади. Рус тили ана шундай эркин урғули тиллар типига киради. Унда урғу сўзнинг биринчи бўғинига (магний, завуч), иккинчи, учинчи бўғинларига (оратор, бактерия, одуванчик, барахолка) ва охирги бўғинига (бандероль, пейзаж) тушиши мумкин.
Эркин урғули тилларда урғунинг ўрни сўз маъноларини фарқлаш функсиясини (фонологик вазифани) ҳам бажаради, ана шу функсиясида у аксентема ҳисобланади: замок (қулф) ва замок (қалъа, қаср, сарой, қўрғон), парить (буғламоқ) – парить (парвоз қилмоқ) каби. Боғланган урғули тилларда бу ҳолат жуда кам учрайди: рус тилидан ўзлашган сўз билан ўзбек тили сўзлари ўртасида шундай муносабат пайдо бўлганда (атлас ва атлас каби), сифатлар равишга кўчганда (янги ва янги каби) урғунинг ўрни маъно фарқлаш хусусиятига эга бўлиши мумкин, аммо бу хусусият боғланган урғули тиллар учун йетакчи ва доимий белги ҳисобланмайди.
3. Ҳаракат қилиш белгисига кўра сўз урғуси кўчадиган ва кўчмайдиган турларга бўлинади:
а) кўчадиган урғу муайян тилдаги сўзларда, айниқса, уларнинг турли грамматик шаклларида бир бўғиндан бошқа бўғинга ўтиб туради, демак, ҳаракатда бўлади. Бу хусусият рус тилида кўпроқ учрайди. Масалан: загнать – загнан – загонять; задать – задал – задаш; рана – ранение каби. Рус тилидаги урғунинг турли ўринларга кўчиши ҳатто бир сўзнинг ўзида ҳам учрайди: докрасна – докрасна, залитый – залитый, казаки – казаки, иначе - иначе, загиб – загиб каби. Бу хусусият рус тилидаги эркин урғунинг харакатчанлик белгисидир. Бундай белги (ҳаракат қилиш, кўчиш) ўзбек тилидаги боғланган урғуда ҳам учрайди. Масалан: темир – темирчи – темирчилик каби. Демак, сўз урғусининг ҳаракат қилиш, кўчиш белгиси эркин урғули тилларда ҳам, боғланган урғули тилларда ҳам бор, аммо улардан бирида (масалан, рус тилида) кўчиш турли йўналишда — олдинги бўғиндан кейинги бўғинга ёки, аксинча, кейинги бўғиндан олдинги бўғинларга қараб бўлади. Масалан: трава (урғу сўзнинг охирги бўғинида) — травы (урғу охирги бўғиндан олдинги бўғинга кўчган), видно (урғу биринчи бўғинда) — видать (уиғу охииги бўғинга кўчган) каби. Ўзбек тилидаги кўчиш эса асосан бир йўналишда содир бўлади: урғу ўзак охиридан қўшимчаларга томон ҳаракат қилади. Масалан, шаҳар – шаҳарлик – шаҳарликлар каби. Демак, ўзбек тилидаги сўз урғусининг ҳаракат қилиши бу тилдаги урғунинг охирги бўғинга боғланганлик белгисига хилоф эмас, аксинча, у айни шу меъёр талаби асосида охирги бўғинга кўчмоқда. Ўзбек тилида сўз урғусининг олдинги бўғинга қараб кўчиши жуда кам учрайди: янги (янги уй) ва янги (янги келиб-кетди) каби. Булардан ташқари, сўз маънолари кучайтирилганда, бу маъноларга услубий бўёқ қўшиш зарурати бўлганда юзага келтириладиган геминация (бир хил ундошларнинг қаватланиши) ҳодисасида ҳам урғунинг олдинги бўғинларга кўчирилиши кузатилади: маза қилмоқ — мазза қилмоқ, яшамагур — яшшамагур каби. Бундай пайтларда урғу фоностилистик воситага айланади;
б) кўчмайдиган урғу сўз таркибидаги битта бўғинга боғланган бўлиб, у бошқа бўғинларга ўтмайди: рус тилидаги завод, народ, работать сўзларининг турланиши ва тусланишида бу ҳодиса кузатилади: народ — народы — народов — народами — для народа; работать — работаю — работаешь — работает — работают — проработай — проработали каби. Ўзбек тилида бу хусусият айрим олмошламинг турланишида кузатилади: ҳамма — ҳаммани — ҳамманинг – ҳаммага — ҳаммада – ҳаммадан; барча — барчани — барчанинг – барчага — барчада — барчадан каби.
Ўзбек тилидаги қўшма ва жуфт сўзларда урғу икки ва ундан ортиқ бўлиши ҳам мумкин. Бундай пайтларда охирги бўғиндаги зарб кучлироқ бўлади ва асосий урғу саналади, қолган урғулар иккинчи даражали ҳисобланади: калтакесак, темирбетон, гултожихўроз, ака-ука, қозон-товоқ каби. Бундай иккинчи даражали урғулар, рус тилида ҳам учрайди: железобетон, само произвольность, тёмно-синий каби.
Сўз урғусининг тил ва нутқдаги роли:
а) сўзнинг фонетик қобиғини бир бутун (комплекс) ҳолатда ушлаб турувчи марказ бўлади;
б) нутқ оқимида сўзни бошқа сўздан ажратиб олишга ёрдам беради;
д) сўз урғусининг ҳаракатчан тури сўзларнинг лексик ва грамматик маъноларини фарқлаши ҳам мумкин;
е) нутқда фоностилистик восита бўла олади. Кейинги икки ҳолат урғунинг фонологик ва аксентологик хусусиятлари саналади.