Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

5-§. Интонация (интонема), унинг просодик элементлари (узвлари)

Интонация нутқнинг мусиқий суратини яратади. Интонация функцияларининг гетерогенлиги туфайли интонацияни аниқлашнинг ягона мезонини ажратиб кўрсатиш қийин.

Интонация бирлиги интонема (тон фонемаси, интонацион тузилма (ИТ), интонация контури) ҳисобланади. У гапнинг ёки унинг бир қисмининг маъносини фарқлаш учун етарли бўлган интонация хусусиятлари (параметрлари) тўпламидир. Гапнинг коммуникатив турини узатиш, синтагмаларнинг семантик аҳамияти, мавзуга бўлиниш ва бўғин ҳам шулар жумласидандир.
Интонема атамаси тилшуносликка 20-асрнинг 40-йилларида Реформатский томонидан киритилган. Aртёмов интонемани турли интонацион элементларнинг типик қолипи бўлган функсионал бирлик сифатида тавсифлайди. У интонема ва интонация инвариантини ажратади, биринчи атама остида тил тизимининг ижтимоий ишлаб чиқилган бирлиги тушунилади, иккинчисининг остида – сўзловчи нутқида маълум бир тилда мавжуд бўлган, тўғри истифода этилган акустик хусусиятларнинг нисбий тузилиши назарда тутилади.
Интонема (ИТ) – интонация бирлиги, интонация модели, нутқнинг маъноси билан боғлиқ интонацион сифатларни умумлаштириш натижаси. Интонеманинг физик тузилиши интонация элементларидан ҳосил бўлади, бу элементлардан бири ёки бир нечтаси интонемага кириши мумкин. Интонеманинг физик характеристикаси – бир хил элементли кўплаб реал интонацион товушларнинг умумлаштирилиши. Тахминларга кўра, интонемалар тўплами она тилида сўзлашувчиларнинг хотирасида сақланади ва муайян сўзларнинг интонациясини яратиш ва идрок этиш учун стандарт бўлиб хизмат қилади.
Тонларнинг таснифи. Тилшуносликда интонацияларнинг семантик таснифи мавжуд бўлиб, унга кўра тўрт гуруҳ ажратилади.
1. Интеллектуал инонемалар (актуал бўлиниш инонемаси, боғланиш даражаси инонемаси, муҳимлик даражаси инонемаси, савол инонемаси, гап инонемаси) синтактик маъно ва категорияларни фарқлашга, нутқ оқимини ажратишга хизмат қилади, тасдиққа саволни зидлантиради.
Нутқда интеллектуал оҳанглар доимо мавжуд.
Интеллектуал интонеманинг маънолари – бу нутқнинг ҳосил бўлиши билан боғлиқ бўлган тилда акс эттирилган ақлий фаолият моментлари, яъни интонация ёрдамида нутқнинг танланган иккита шаклидан бирини амалга ошириш керак: тасдиқлаш (маълумот узатиш) ёки савол (маълумот олиш истагининг ифодаси).
Актуал бўлиниш интонемаси матнни абзацларга, параграфларни гапларга, гапларни синтагмаларга бўлиш учун хизмат қилади ва пауза билан тузилади.
Боғли интонема мазмунан актуал бўлиниш бирликлари ўртасидаги муносабатни ифодалайди. У кўпинча кўтариладиган оҳанг ва кўпинча секин темпдан иборат. Актуал бўлиниш интонемаси ва боғли интонема кўпинча нутқ оқимида ўзаро таъсир қилади.
Муҳимлик интонемаси нутқдаги энг муҳим таркибий қисмларни таъкидлаш учун ишлатилади. У секин суръат ва кучли интенсивлик, иккинчи даражали интонема учун диапазон баландлиги характерлидир. Муҳимлик интонемаси одатда синтагманинг бир ёки бир нечта сўзларига (мантиқий урғгаулари) қаратилган.