Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

2. Эркин интонемалар инсон нутқий фаолияти соҳасига тегишли. Уларнинг ёрдами билан сўзловчи суҳбатдошнинг руҳиятига ёки ҳаракатларига таъсир қилади, қандайдир иродани ифодалайди, бирор нарсага ундайди. Л.С. Вигоцкийнинг фикрича, нутқ фаолияти "мураккаб ихтиёрий ҳаракат тартибида, яъни мулоҳаза юритиш, мотивлар кураши, танлов ва бошқалар билан давом этади. Эркин интонемаларнинг оҳанги ўртачадан юқори диапазонда ётади. Агар овозни бироз кўтармаса, оддий нутқ билан бирор нарсага ундаш мушкул.
Эркин интонемаларнинг икки гуруҳи мавжуд:
1) дарак интонемалари:
- факт ёки ҳукмнинг мавжудлигини билдирувчи, лекин сўзловчининг иродасини ёки ҳиссий ҳолатини интонацион равишда ифода этмайдиган ахборотдаги нутқнинг интонацияси;
- исталган фактни ифодалаш, лекин уни амалга ошириш учун интонацион ифодага ҳаракат қилинмаган истак интонацияси;
- маслаҳат интонацияси, агар ахборот бирон бир ҳаракатни таклиф қилиш учун мўлжалланган бўлса, лекин уни бажаришга мажбурлашни ўз зиммасига олмаса;
2) ундов интонемалари:
- буйруқ – кучли интенсивлик, юқори диапазон. Буйруқ қатъий талаффуз қилинади, сўзлар аниқ ажратилади ва таъкидланади, оҳангда кенг кўтарилиш оралиғи мавжуд.
Буйруқ интонемасини амалга ошириш вариантлари: рухсат бериш, қизиқиш истаги, ишонтириш, огоҳлантириш;
- илтимослар. Бу интонема тўлқинсимон оҳанг билан ажралиб туради. Оҳанг баланд диапазонда бўлади. Сўзловчи, гўё суҳбатдошга мослашади.
Оғзаки мулоқотда, агар бирор нарсага: ҳаракат, фикрга ундаш вазифасини қўйсак, биз ҳар қандай ибораларни эркин интонемалар билан талаффуз қилишимиз мумкин. Aгар бирор нарсани исбот қилсак, тушунтирсак, биз талаффуз қилган грамматик жиҳатдан мажбурий бўлмаган гапларнинг интонацияси эркин интонеманинг барча хусусиятларини олади.
3. Эмотив интонемалар. Сўзловчининг ҳиссий ҳолатини ифодалаш учун хизмат қилинг. Улар ҳис-туйғуларнинг ифодаланишини интонация воситалари билан ифодалайди: ғазаб, қўрқув, назокат, қайғу, нафрат, бефарқлик, норозилик, қувонч, уят, ажабланиш интонемалари.
Эмотив интонемалар ҳис-туйғулар билан боғлиқ бўлган лингвистик белгиларнинг мустақиллигини олади ва бу белгиларни ифодалаш учун сўзловчининг тегишли ҳиссий ҳолатининг мавжудлиги шарт эмас. Ҳар бир эмоционал интонеманинг фарқловчи хусусиятларини билиш муҳимдир.
Масалан:
- жаҳл интонемаси интенсивликнинг кучайиши, темпнинг секинлашиши билан тавсифланади;
- ғамгинлик интонемаси – оҳангнинг кичик ўзгариши. Гап тўхтамлар билан давом этади, синтагманинг бошланиши интенсив, кейин интенсивлик пасаяди;
- бефарқлик интенемаси – қуруқ, совуқ тембр, интенсивликнинг пасайиши. Бефарқлик ҳолати интонация билан эмас, балки сўзловчининг диққати у айтаётган нарса билан боғлиқ хулқ-атвор билан ҳам аниқланади;
- шодлик интонемаси – баланд диапазонда сакраш оҳанги, урғули бўғинлар давомийлигини ошириш, "ёрқин", "илиқ" тембр;
- ажабланиш интонемаси – бўғиннинг ҳар бирида оҳангларнинг юқорига ва пастга қараб ўзгаришида мослашуви.