Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги ўзбек тили ва

Мазахўрак бўпқолдик 
Шундоқ совға-сийловга. 
Текин ёрдам бериш йўқ 
Маҳаллада бировга. 
Десалар энди агар: 
– Бир юмуш бор сизларга! 
– Деймиз: – Хўш, эвазига, 
Не берасиз бизларга?
39
 
(“Ҳашарчи-ошарчилар”, 26-б.) 
Шоир танқид остига олган болалар характерига хос бўлган 
нуқсон ҳали катталашмаган, уни бугун тузатса бўлади. Муаллиф шу 
мақсадда болаларни беминнат ёрдам беришга ўргатмоқчи. 
“Ҳол” шеърида футбол ўйинига унча уста бўлмаса-да, 
болаларнинг Ҳолни хушомадгўйлик билан гол капитан, гол 
дарвозабон, гол ҳужумчи қилиб сайлашлари хусусида сўз боради. 
Китобхон ҳайрон: Ҳолга бу қадар ҳурмат-эътиборнинг сабаби 
нимада? У футбол ўйнашни деярли билмаса... Сирнинг ечими асар 
якунидаги диалогда маълум бўлади: 
39
Ҳовли тўла болалар. Шеърлар ва эртаклар. – Тошкент, Юлдузча. 1988. – 19-б. (кейинги 
мисолларнинг саҳифаси қавс ичида кўрсатилади) 

---

~ 47 ~ 
– Ҳа, тушундим Ҳол кучли, 
Ҳам зўравон чамаси... 
– Янглишдингиз, 
У коптокнинг эгаси. 
(“Ҳовли тўла болалар”, 25-б.) 
Болалар коптоксиз футбол ўйнай олмайдилар. Шу сабаб ҳам 
Ҳолни тинимсиз мақтай бошлайдилар. Уларнинг бу иши эса 
китобхон кулгисига сабаб бўлади.
Демак, болалар шеъриятида қаҳрамонларнинг юмористик 
образини яратишда шоирлар кўпроқ диалогга мурожаат этишлари 
бундай хилдаги шеърларда кулгига асос бўлган юмористик ҳолатлар 
қаҳрамонларнинг нутқи орқали ўзини ўзи фош қилиши тарзида ўз 
ифодасини топади. Кулгининг ҳосил бўлиши эса, кўпинча шеър 
якунида келиши ҳам унинг қимматини маълум даражада оширишга 
хизмат қилади. 
З.Исомиддиновнинг “Ҳашарда” шеърида ҳам шу йўлдан 
борилганини кўриш мумкин. Шеърда С.Иноятовнинг “Ҳашарчи-
ошарчилар”идаги 
каби 
болаларнинг 
ҳашар 
воситасидаги 
манфаатдорлик туйғулари юмористик тарзда акс эттирилади. Ҳаким, 
Ортиқбой, Соли каби болаларнинг бештадан ғишт ташиб дам олиб 
ўтирган пайтларида Баширнинг одатдагидек кечикиб келиши ва 
ташилган ҳар ўнта ғиштга иккитадан ёнғоқ олиш шарти маълум 
бўлади. Унинг қуйидагича таклиф киритиши китобхонда енгил кулги 
қўзғайди: 
– Ташисак-чи, бирга биз, 
Тез фурсатда қиламиз. 
Берасиз тенг ярмин – 
Биттадан ёнғоқ, хўпми?! 
– Уял! 
– Вой-бу, гапини, 
Бу бир кишига кўп-ку! 
Баширнинг ўз фойдасини кўзлаб қилган таклифига Ҳакимнинг 
жавоби юмористик ҳолатни янада ойдинлаштиради: 
Ҳаким: – Яхши, – деди-да, 
Битта ёнғоқ берди: – Ма. 
Сенга, ол, ташийдиган 
Ғиштимнинг тенг ярмини. 

---

~ 48 ~ 
Ҳакимнинг таклифини Ортиқ ва Солилар ҳам айнан 
такрорлашади ва биттадан ёнғоқ бериб, қолган бештадан ғиштни 
Баширга ташлаб кетишади. 
– Башир, енгни шимариб, 
Таши энди ғиштларни. 
Биз кетдик, яхши қол, Ф... 
Ана шунда-чи, Башир: 
Йўқ – деди шошиб, – 
Бир кишига бўлар кўп. 
(“Ҳовли тўла болалар”, 33-б.) 
Шеърда ўртоқларини чув туширмоқчи бўлган Баширжоннинг 
тамагирлиги шу тариқа фош этилади. Бироқ бу шеърда болалар 
хатти-ҳаракатларининг ортиқча изоҳу тафсилотлар орқали 
ҳижжалаб тасвирланиши, яъни кўпсўзлилик бадиий мукаммалликка 
путур етказган ва кулгининг таъсир кучини камайтирган. Зеро, 
диалог шаклидаги ҳажвий шеърлар саккиз мисрадан ошмаса, бадиий 
теранлик касб этиши кўпгина намуналарда ўз тасдиғини 
топганлигини кузатиш мумкин. 
Шоирнинг “Уйқучи” шеърида акаси Толибнинг ҳар куни эрталаб 
кеч туриши оқибатида дарсдан кеч қолиши-ю, ўзининг дарсдан бир 
соат бурун туришини айтиб мақтанган боланинг ҳажвий образи 
яратилади. Бу шеърда ҳам кулгили ҳолат шеърнинг сўнгги 
сатрларига юкланади. Мақтанчоқ қаҳрамоннинг уйқучилиги унинг 
ўз тилидан қуйидагича фош этилади: 
Уйғонаман ҳар куни 
Дарсдан бир соат бурун 
Бошланади дарс бизда 
Ўн икки-ю ўттизда... 
(“Ҳовли тўла болалар”, 34-б.) 
Дастлабки икки мисрада болалар дасрдан бир соат олдин 
уйғониш ёмонми деб ўйлашлари мумкин. Шеърнинг қолган икки 
мисрасида барчаси ойдинлашади. 
Тўхтахон Раҳимованинг юмористик шеърларида эса қувноқ 
оҳанг етакчилик қилади. Унинг қаҳрамонлари хаёлпараст, орзу-
умидларга бой, бобо-бувиларига меҳрибон, кулгига мойил 
болалардир. Шоира уларнинг шу фазилатларини қувноқ ва самимий 
мисраларда тасвирлайди. Жумладан, “Хаёл” шеърида кичик 
қаҳрамон сеҳргар бобо ўзига ручка берса-ю у биланёзганда “қилмаса 
сира хато” деб орзу қилади. “Орзу” шеърида эса улғайганда бувисига 

---

~ 49 ~ 
ўхшашни ният қилган қизалоқнинг орзуси қуйидагича самимий ва 
юморга бой тарзда ифодаланади:
Қолмаса бирор тишим, 
Ювиб ўтирмас эдим, 
Боғчагаям бормасам, 
Бувимга ўхшасам... 
(“Ҳовли тўла болалар”, 45-б.) 
Кичик қаҳрамоннинг бундай ўзига хос хаёлоти бир томондан, 
китобхоннинг тасаввурига зид келгани, иккинчи томондан, 
танбаллиги ва шўхлиги (тиш ювишга эриниши, боғчага боргиси 
келмаслиги) билан беғараз кулги қўзғатади. Унинг мана шу 
тасаввурлари ортида барибир бувисига ҳавас ҳисси ётади. Лекин 
ҳавас қилинаётган тушунчалар болаларга хос содда ва беғубор. Ўз 
доирасида яхшидек кўринадиган хаёллар суради қизча. 
“Ҳамшира қизча” шеъридаги “ҳамшира” қизчанинг ҳам орзулари 
бир дунё. У касал бўлиб қолган бувижонисига парвона бўлади. Нега 
касал бўлганини вижирлаб сўрайди. Унинг ҳар бир саволи, ҳар бир 
хатти-ҳаракати китобхонда самимий ва меҳрли кулги ҳосил қилади. 
Бу шоиранинг кичкинтойлар руҳиятини яхши ҳис эта олишидан 
далолат беради. Қизчанинг наздида бувиси касал бўлишининг асосий 
сабаби, ё асални кўпроқ еб қўйган, ёки эрталаб музқаймоқ ялаган. 
Ёки бўлмаса: 
Холодилникдаги 
Сутни шопириб, 
Ичдингизмикан 
Биздан яшириб? 
(“Ҳамшира қиз”, 34-б.) 
Қизалоқ шу тариқа бувисини “тергов” қилади. Шоира шеърда 
бундай “тергов”ни болаларча самимий ва ҳаётий, ниҳоятда қувноқ 
сатрларда тасвирлашга эриша олган. Болалар серсавол бўлишади. 
Шоира болаларга хос шу хусусиятни яққол кўра олган. Бу 
ижодкорнинг ютуғи ҳисобланади. Қизчанинг бувисини даволовчи 
ҳамшира сифатида айтган қуйидаги сўзлари ҳам кичкинтойлар 
руҳиятига жуда мос: 
Ўзим даволай, 
Сизни, бувижон! 
Гимнастикага 
Қатнашинг шу он! 
Бир, икки, уч, – денг, 

---

~ 50 ~ 
Қани, уч денг! 
Энди бувижон, 
Табассум қилинг! 
Касалликни мен 
Қочирай сиздан! 
Хурсанд бўласиз 
Ҳамшира қиздан! 
(“Ҳовли тўла болалар”, 46-б.) 
Кўринадики, шеърда кичкинтойларнинг руҳий олами ғоят 
нозиклик ва табиий соддалик билан тасвирланган. 
Юқоридаги кузатишларда шоирларимиз томонидан болаларнинг 
юмористик образларини яратишга оид изланишлари таҳлилга 
тортилди. Бироқ бу борада ўзига хос ютуқлар билан бирга, болалар 
руҳиятини юмористик оҳангларда тўлақонли очиб беролмайдиган 
шеърлар ҳам оз эмас. 
Болалар эсини танигандан бошлаб, теварак-атрофдаги муҳитга 
қизиқиб қарайди. Унинг сирларини, умуман, ҳаёт ҳақиқатини 
билишга интилади. Турли муҳит таъсирида ўзини топишга ҳаракат 
қилади. Ўзини жамиятда қандай тутиш кераклигини ўрганади. Бу 
интилиш бора-бора тақлидчиликни туғдиради. Дарҳақиқат, 
яхшиликка тақлид қилиш фойдали. Аммо тасвирда шартлиликка 
етарли эътибор бермаслик лирик қаҳрамон хатти-ҳаракатига 
китобхонни ишонтирмайди. Бу борада Қўзи Исмоилнинг қуйидаги 
шеъри фикримиз далилидир:
Боғ оралаб борар эдик, 
Омон, Қўзи, 
Бир олмага Қўзивойнинг 
Тушди кўзи. 
– Боғбон кўрса хафа бўлар, 
Йўқ-йўқ десак, 
Гапимизга қулоқ солмай 
Отди кесак 
Қўзининг бу қилган иши 
Чакки эди. 
“Пақ” деб олма бошга тушгач, 
Дакки еди... 
Шеърда Қўзи боғбон парвариш қилган мевадан унинг рухсатисиз 
олмоқчи бўлганлиги, натижада ўз жазосини олганлиги тасвирланади. 
Бу сюжет билан шоир болаларни бировнинг меҳнатини қадрлашга, 

---

~ 51 ~ 
рухсатсиз бошқа инсонлар мулкига тегмасликка ўргатмоқчи бўлади. 
Сабаб ва оқибат занжири узилмай келади. Шунга қарамасдан 
шеърдаги поэтик ғоянинг бироз заиф эканлиги, юмор ҳосил қилувчи 
ҳолатнинг сунъийлиги бадиийликка путур етказган, шеърнинг 
таъсир кучини йўққа чиқарган. 
Умуман олганда, истиқлол даври болалар шеъриятида юмористик 
образ яратишда муайян ютуқларгаэришилди. Камчиликлардан 
хулосалар чиқарилди. Болаларнинг маънавий-руҳий оламини 
юксалтирадиган, эстетик дидини шакллантиришга хизмат қиладиган 
кўплаб ҳажвийшеърлар яратилди.