Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги ўзбек тили ва

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

~ 9 ~ 
БИРИНЧИ БОБ. 
 
 ХХ–XXI АСР ЎЗБЕК БОЛАЛАР ШЕЪРИЯТИДА ҲАЖВИЯ ВА 
УНИНГ ТАРАҚҚИЁТ ТАМОЙИЛЛАРИ 
 
Болалар шеъриятида ҳажвиянинг ўрни ва бадиияти 
Ҳажвий ҳолатлар барча миллат халқлари турмуш тарзининг 
ажралмас қисмидир. Зеро, ҳаётнинг ўзи шуни тақозо этади. Инсоният 
турмуш тарзида турфа хил воқеа-ҳодисалар мужассам бўлиб, улар 
жиддий, фожиавий, ҳажвий, кулгили ва бошқа кўринишларда ўзини 
намоён этади. Воқеликка муносабат тарзида яраладиган бадиий 
асарларда инсонларга хос дард-алам, қувонч ва ташвишлар турли 
образли воситалар орқали акс эттиради. Булар орасида ҳажвий руҳда 
битилганлари 
ҳам 
алоҳида 
туркумни 
ташкил 
этади. 
Адабиётшуносликда ҳажвий асарлар деб таърифланадиган бундай 
асарларнинг асосини фош қилувчи кулги ташкил этади.
Ҳажв сўзига “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да шундай таъриф 
берилган: “бировдан кулиш; масхара, мазах қилиш; сатира. Айрим 
шахс ёки ижтимоий ҳаётдаги нуқсонларни кулги остига олиб, 
масхаралаб айтилган (ёзилган) гап, жумла, байт, асар”;ҳажвия эса 
“...кулгили, сатирик асар. Ҳажв билан айтилган, ёзилган шеър ва 
ш.к.”
6
.
Келтирилган таърифда ҳажвиянинг асосини кулги ташкил этиши 
тўғри таъкидланган, бироқ сатира ҳақида фикр билдирилганиҳолда, 
юмор масаласи эътибордан четда қолган. Ваҳоланки, кулгининг 
беғараз, қувноқ оҳангга эгалиги, фақат масхаралаб эмас, енгил 
танбеҳли, эркаловчи шакллари ҳам борки, шу боис ҳажвий асарлар 
иккига – сатирик ва юмористик асарларга ажратиб ўрганилади. 
Албатта, сатира ва юморнинг орасига “хитой девори”қўйиш шарт 
эмас. Уларнинг муштарак жиҳатлари жуда кўп. Айни пайтда ўзига 
хослиги борлигини ҳам таҳлил жараёнида ёдда тутиш зарур.Шунга 
кўра, ҳажвия дейилганда сатирик ва юмористик руҳда битилган 
асарлар мажмуи назарда тутилади. 
“Адабиётшунослик луғати”да сатира ва юморнинг ўзига хос 
хусусиятлари ҳақида қуйидагича шарҳлар берилади: “Сатиранинг 
юмордан фарқи шундаки, у ўз объектида айрим нуқсонлар, тузатса 
6
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Бешинчи жилд. – Тошкент: “Ўзбекистон Миллий 
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2008. – 477-б. 

---

~ 10 ~ 
бўладиган камчиликларни эмас, балки бутунлай танқид ва инкор 
этиладиган моҳиятни – жамият ва унинг тараққиёти учун жиддий 
зарар келтирадиган, ижтимоий хавфли иллатларни кўради. Шунга 
кўра, сатира тузатишни эмас, бутунлай йўқотиш мақсадини қўяди”
7
. 
Юмор эса “Бадиий асарда кишилар, воқеа-ҳодисалар устидан 
енгил, дўстона, беғараз кулиш. Юморда кулгилилик очиқ-ошқора 
намоён бўлади, аммо ошкор кулги остида енгил-елпи ҳазил, 
кўнгилхушлик 
мақсади 
эмас, 
жиддийлик 
мавжуд”
8
, 
деб 
таърифланади. Бундан ташқари, луғатда сатира ва юморнинг 
бадиийлик модули сифатидагибадиий-эстетикқимматига ҳам 
алоҳида изоҳ берилади. 
Кулгили ва кулги ташиш вазифасини бажарувчи образлар 
юмористик образ, воқеаларнинг кулгили, қаҳрамонларнинг 
ҳаракатлари ва нутқидаги муайян комик белгилар воситасида 
ифодаланган асар юмористик асар номи билан юритилади.
Таниқли рус психологи А.Н.Лукнинг ёзишича, “Юмор кўпинча 
шафқатсиз масхара деб таърифланади. Биз бундай таърифга эътироз 
билдирмаймиз, лекинфақат ҳазил туйғуси ҳар қандай таърифдан 
кенгроқ эканлигини қўшимча қилмоқчимиз, чунки бу ўта мураккаб 
ақлий сифат саналади”
9
. 
В.Пропп ва бир қатор рус олимлари томонидан кулгининг 
бадиий тафаккурга таъсири борасида тадқиқотлар ўтказилган. 
Хусусан, 
М.М.Бахтин, 
В.Я.Пропп, 
О.М.Фрейденберг 
каби 
олимларнинг илмий тадқиқотларида кулгининг асослари ва бадиий 
тафаккурга таъсири ўрганилган
10
.
В.Я.Пропп томонидан комик ҳолат ва кулги муаммолари 
борасида олиб борилган кузатишларда юмористик кулгининг ички 
типлари алоҳида таснифланган
11
.
7
Қуронов Д. ва б. Адабиётшунослик луғати. – Тошкент: “Akademnashr”, 2010. – 272-б. 
8
Ўша манба. – 372-б. 
9
Лук А.Н..О чувстве юмора и остроумии. ‒ Москва: Издательский дом: Искусство, 1968. ‒ 
С. 39. 
10
Алексеев В.Л. Оружием политической сатиры. – Москва: “Мысль”, 1979; Буишин A.C. 
М.Е.Салтыков-Щедрин. – Ленинград, “Мысль”, 1970; Луначарский A.B. О смехе 
//Советский фельетон. – Москва, “Мысль”, 1959. – С. 439–442; Николаев Д.П. Смех – оружие 
сатиры. – Москва: “Мысль”, 1962; Эльсберг Я.Е. Вопросы теории сатиры. – Москва: 
“Мысль”, 1957; Бахтин Л.А. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья 
и Ренессанса. – Москва: “Мысль”, 1990; Пропп В.Я. Проблемы комизма и смеха. – Москва: 
“Мысль”, 1999; Фрейденберг О.М. Поэтика сюжета и жанра. – Москва: “Мысль”, 1997. 
11
Пропп В.Я. Проблемы комизма и смеха. – Москва: “Мысль”, 1999. 

---

~ 11 ~ 
Д.П.Николаев тадқиқотларида кулги сатиранинг муҳим қуроли 
эканлиги атрофлича тадқиқ этилган
12
. 
Ўзбек ва жаҳон болалар адабиётида мавжуд ҳажвий образлар 
мантиқан кулги ташувчи ва кулгига асосланганлиги билан муҳим 
аҳамият касб этади. Болалар адабиётида ҳам ҳажвия умумадабиётга 
хос тарзда шаклланган. Кичкинтойлар адабиётининг ўзига хослиги 
унинг беғуборлигида намоён бўлади. Унда болаларга хос турфа 
туйғулар, орзу-умидлар, идеаллар ўз аксини топади. Таъкидлаш 
жоизки, 
кичкинтойлар 
шеъриятида 
комиклик 
ва 
бошқа 
хусусиятларнинг “бола” кўринишларини учратиш мумкин. 
Болаларга аталган шеърий намуналарда ҳам ҳажв бошқа асарлардаги 
кулгидан бир қанча хусусиятлари билан фарқ қилади. Бу жиҳатлар 
самимийлик, беғуборлик ва соддаликка асосланишида акс этади.
Ҳажвий асарлар танқидий руҳда бўлади. Бу жиҳат ўтмишда 
Шарқ халқлари, шу жумладан, ўзбек адабиётида, асосан, шеърият ва 
фольклорда ўзини кўпроқ намоён этган. Халқ оғзаки ижодининг 
латифа, лоф, аския каби жуда қадимий жанрларида ҳам, асосан, 
кулги етакчилик қилиши характерлидир.Уларда жамият, шунингдек, 
айрим гуруҳ ёки шахсларнинг салбий жиҳатлари, муайян ижтимоий 
мазмунга эга иллатлар, баъзи шахслар хулқ-атворидаги камчиликлар 
фош этилади. Ҳажвияда танқид қилинувчи объектга қаратилган 
киноявий масхараловчи ёки фош этувчи кулги асарнинг ғоявий 
мундарижасини ва бадиий воситаларини белгилайди. Ҳажвияга хос 
хусусиятлар турли жанрларда ўзини кўрсатиши мумкин.Масалан, 
“Ўлик жонлар” (Н.В.Гогол) ҳажвий роман шаклида, “Майсаранинг 
иши” (Ҳамза), “Сўнгги нусхалар” (А.Қаҳҳор) ҳажвий пьеса шаклида, 
“Ёвуз ниятли кишилар” (А.Чехов), “Судхўрнинг ўлими” (С.Айний), 
“Тобутдан товуш”(А.Қаҳҳор) ҳажвий ҳикоя шаклида, “Тўйи 
Иқонбачча” (Муқимий), “Ҳажви йикчи эшон” (Завқий) ҳажвий шеър 
шаклида, “Бизнинг мулоҳазаларимиз” (А.Қаҳҳор) ҳажвий фельетон 
шаклида ёзилган. Ҳажвий асарларда воқеани бўрттириб тасвирлаш, 
муболаға ва фантазиядан кенг фойдаланиш характерли. Ҳажвия 
жамият ҳаётидаги айрим иллатларни йўқотишга, камчиликларни 
тузатишга ва уларнинг олдини олишга хизмат қилади.
Бу ҳажвияларнинг кўпчилиги, жумладан,“Танобчилар”, “Тўйи 
Иқонбачча”, “Масковчи бой таърифида”, “Воқеаи Виктор” 
кабиасарлар мумтоз шеъриятнинг маснавий жанрида ёзилган. 
“Сайлов”, “Дар шикояти Лахтин”, “Воқеайи кўр Ашурбой ҳожи” 
12
Николаев Д.П. Смех – оружие сатиры. – Москва: “Мысль”, 1962. 

---

~ 12 ~ 
ҳажвиялари ғазал шаклида қофияланган. “Ҳажви Виктор”, “Ҳажви 
Викторбой” асарлари мухаммас шаклида ёзилган. Қизиғи шундаки, 
Муқимийнинг айрим сатирик шеърлари ҳам куйга солинган. 
Масалан, 
“Ҳажви 
Викторбой” 
мухаммасининг 
матнини 
Н.Остроумов ашулачилар оғзидан ёзиб олгани маълум
13
.
Муқимийнинг қатор шеърларида қулоқларни тарақа-туруғи 
билан батанг қилувчи, шалағи чиққан аравалар (“Ароба”), “фақиру 
бой”, “зоҳиду обид” демасдан, оёқдан олиб ерга йиқитадиган 
“полвон”, “лой”(“Лой”) образлари сатирик нишонга олинади. Бунда 
нафақат одам табиатига хос иллатлар, балки унинг жисмини қамраб 
олувчи турли хасталиклар ҳам метафорик образ сифатида сатирик 
бўёқларда чизилади. Чунончи, жияни Р.Дўстматовнинг 1898 йили 
Қўқонга келганида безгакка чалиниб хасталаниши муносабати билан 
ёзилган “Безгак” радифли шеърида шундай ҳолатни кўрамиз. Шоир 
безгакни одамга хос хусусиятлар билан тасвирлайди.Уни 
жонлантириб, “номусулмон” дея қарғайди, мезбонликни ўрнига 
қўймаганликда айблайди: