Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти “ижтимоий фанлар” кафедраси

To„qqizinchi, yangi qonunga asosan «O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‗g‗risida»gi O‗zbekiston Respublikasi qonunining 6-moddasida o‗z aksini topgan kuzatuvchilarning huquqlari belgilangan me‘yorlar quyidagi qo‗shimcha bilan to‗ldirilmoqda: «O‗zbekiston ekologik harakatidan Qonunchilik palatasiga nomzodlar ko‗rsatish va ularni saylash bo‗yicha O‗zbekiston ekologik harakatining konferensiyasida hozir bo‗lish».
Bu qo‗shimcha orqali mamlakatimizda 2008 yilda tashkil etilgan va Oliy Majlis Qonunchilik palatasida o‗zining 15 nafar deputatlik o‗rniga ega bo‗lgan O‗zbekiston ekologik harakati saylovlarini ham ochiq, oshkora tarzda o‗tayotganligini keng jamoatchilikka, xususan xalqaro kuzatuvchilarga bildirish, ularni O‗zbekiston ekologik harakatining konferensiyasida ishtirok etishiga sharoit yaratish kabi maqsadlar mujassam.
Albatta, saylov jarayonlarini xalqaro me‘yorlarga mosligini ko‗rsatadigan muhim mezon bu – unda kuzatuvchilarning ishtirok etishi hisoblanadi. O‗zbekiston ekologik harakatining Qonunchilik palatasi deputatlarini saylash bo‗yicha konferensiyalarida kuzatuvchilarning ishtirok etishini huquqiy ta‘minlanishi mazkur tanlovning yanada adolatli bo‗lishiga xizmat qiladi. Mamlakatimizdagi saylov qonunchiligiga asosan barcha saylov jarayonlarida kuzatuvchilarning ishtirok etishi uchun huquqiy asos yaratilgan, o‗tkazilayotgan saylovlarda bir qator xorijiy mamlakatlarning ekspertlari ishtirok etib, saylovlarni ijobiy baholashmoqda. Mazkur me‘yorning qonunchilikka kiritilishi bu boradagi kichik bo‗shliqni to‗ldirdi va saylovlarni yanada adolatli o‗tishiga xizmat qiladi.
Amalga oshirilayotgan bu kabi islohotlarning barchasi milliy saylov tizimining izchil va bosqichma-bosqich liberallashuvini, ikki palatali parlament saylovlarining qonun talablari va umume‘tirof etilgan xalqaro tamoyil va me‘yorlarga to‗la mos holda o‗tkazilishini ta‘minlaydigan mukammal qonunchilik bazasining shakllanishiga olib keldi. Ushbu qonunlarda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylovlarning faqat ko‗ppartiyaviylik asosida o‗tkazilishi qat‘iy belgilab qo‗yildi. Mamlakat Birinchi Prezidenti lavozimiga, Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarni siyosiy partiyalar tomonidan, mahalliy Kengashlar deputatligiga nomzodlarni esa – siyosiy partiyalarning joylardagi tegishli organlari tomonidan ko‗rsatilishi to‗g‗risidagi tamoyilial qoida mustahkamlandi. Deputatlikka nomzodlarning davlat hokimiyati ijro organlari tomonidan ko‗rsatilish amaliyoti bekor qilindi va bu mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o‗zgarishlarni chuqurlashtirish yo‗lidagi tamoyilial qadam bo‗ldi⁷².
Saylov qonunchiligimizga saylovga tayyorgarlik ko‗rish va uni o‗tkazish bilan bog‗liq bo‗lgan, eng rivojlangan demokratik davlatlar tajribasida ham kamdan-kam uchraydigan mutlaq vakolatlarning Markaziy saylov komissiyasiga berilishini ko‗zda tutadigan o‗zgartishlarning kiritilishi o‗ta muhim ahamiyatga molik ulkan voqea bo‗ldi. Amaldagi qonunchiligimizga ko‗ra, saylov kampaniyasi jarayoniga davlat va hokimiyat tuzilmalari, jamoat birlashmalari tomonidan aralashishga qaratilgan har qanday urinish qonun bilan taqiqlanishi ham buni yaqqol ko‗rsatib turibdi.

72. 
    Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyatini rivоjlаntirish kоntsеptsiyasi: O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo‘shmа mаjlisidаgi mа‘ruzа. 2010 yil 12 nоyabr. –T.: «O‘zbеkistоn», 2010. –B. 35-36.
    

4. 
   Erkin saylovlarni o„tkazishda ommaviy axborot vositatalarining roli
   

So‗z va fikr erkinligi hamma fuqarolarga tegishli. Ayni chog‗da, saylov jarayonlari
bilan bog‗liq holda tahlil etadigan bo‗lsak, ham milliy, ham xalqaro amaliy taj-ribaga muvofiq, ana shu muhim ijtimoiy-siyosiy voqeaga tayyorgarlik, uni o‗tkazish davrida aholining uch qatlami so‗z va fikr erkinligi huquqiga ega bo‗lishi ayniqsa jiddiy ahamiyat kasb etadi. Bular:

1. 
   umumiy aholining muayyan qismi hisoblanuvchi saylovchilar;
   

2. 
   ommaviy axborot vositalari;
   

3. 
   saylanadigan o‗rinlar uchun kurashayotgan yoki ovoz berish natijalariga ta‘sir ko‗rsatadigan siyosiy kuchlar.
   

Saylovchilarning bu boradagi erkinliklari ta‘minlanishi, shak-shubahasiz, ularning to‗la va aniq axborotga ega bo‗lish huquqi nechog‗li ijobat etilishida namoyon bo‗ladi. Siyosiy partiyalar va saylovchilar tashabbuskor guruhlarining bunday erkinliklari esa o‗z qarashlarini erkin, hech qanday soxtalashtirishlarsiz bayon eta olish, shuningdek, bu fikrlar saylovchilarga tushunarli bo‗ladigan darajada etarli vaqtga ega bo‗lish layoqatiga bog‗liqdir.

Demokratik saylovlarni erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalarisiz tasavvur etib bo‗lmaydi. Negaki, ular fuqarolarning siyosiy partiyalar faoliyati, ularning saylovoldi dasturlari, deputatlikka ko‗rsatayotgan nomzodlari, saylov jarayonining barcha bosqichlari haqida axborot olish huquqini ta‘minlashi lozim. SHunday qilib, ommaviy axborot vositalari demokratik saylovlarni ochiqlik, oshkoralik va transparentlik asosida o‗tkazishda muhim vosita bo‗lib, fuqarolik jamiyatining saylovda faol ishtirok etishiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Mamlakatimiz saylov qonunchiligida ommaviy axborot vositalari saylovga tayyorgarlik ko‗rish jarayoni va saylov qanday o‗tayotganini yoritib borishi mustahkamlangan. Saylovoldi tashviqoti olib borilayotganda ommaviy axborot vositalari teng shart-sharoit va imkoniyatlar prinsipiga amal qilgan holda, deputatlikka nomzodlarga, siyosiy partiyalar vakillariga o‗z efir vaqti va nashr maydonini qonunda belgilangan tartibda taqdim etadi. Bundan tashqari, ular fuqarolik jamiyati institutlaridan biri sifatida saylov jarayonida jamoatchilik nazorati vazifasini bajaradi.
Saylov jarayonining barcha bosqichlari ochiqligi, oshkoraligini ta‘minlash, jamoatchilikni saylovga tayyorgarlik ko‗rish va uni o‗tkazish to‗g‗risida OAV orqali o‗z vaqtida xolis xabardor qilish maqsadida Markaziy saylov komissiyasi tomonidan 2014 va

2015 yilgi saylovlarni yoritish bo‗yicha Respublika matbuot markazi tashkil qilindi.

Ushbu markaz Markaziy saylov komissiyasi saylov kampaniyasining asosiy bosqichlariga bag‗ishlab o‗tkazadigan brifinglar, matbuot anjumanlarini tashkil etadi, mamlakatimiz va chet el OAV vakillarini mazkur muhim demokratik jarayon bilan bog‗liq zarur axborot materiallari bilan ta‘minlaydi. Jurnalistlarni Markaziy saylov komissiyasining www.elections.uz saytida e‘lon qilingan akkreditatsiyadan o‗tkazish tartibiga muvofiq, Markaziy saylov komissiyasiga xorijiy va milliy OAV vakillari bilan qaytma aloqalar o‗rnatildi.
Ommaviy axborot vositalari erkin demokratik saylovlarni o‗tkazishning muhim bo‗g‗ini hisoblanadi. Erkin va adolatli saylovlarning mazmun-mohiyati faqat maqbul muhitda o‗z ovozini berishdan iborat emas, balki saylov jarayonlarida barcha saylovchilarga saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalar, ro‗yxatga olingan deputatlikka nomzodlarning saylovoldi dasturi, shuningdek, saylov jarayonining mohiyati haqida to‗liq axborot olish shart-sharoitlari ta‘minlanishi lozim. Buning natijasida saylovchilar to‗liq va etarli axborot asosida o‗zlari ongli ravishda munosib nomzodni

tanlab ovoz berish imkoniga ega bo‗ladi.

Mamlakatimiz saylov qonunchiligida ommaviy axborot vositalarining saylov kampaniyasini yoritib borish, saylovlarning adolatli hamda qonuniy o‗tishiga bilvosita ko‗maklashish imkoniyati huquqiy kafolatlangan. Binobarin, ushbu kafolatlar ommaviy axborot vositalarining mamlakatimiz saylov to‗g‗risidagi qonunlarida nazarda tutilgan huquq va erkinliklari, maqsad va vazifalari, burch hamda mas‘uliyati bilan o‗zaro uyg‗unlik kasb etadi.
Mamlakatimizdagi barcha ommaviy axborot vositalari saylovga tayyorgarlikning borishi va saylov qanday o‗tayotganligini keng yoritishlari ular faoliyatining asosiy yo‗nalishlaridan biriga aylangan. Erkin va adolatli saylovlar nafaqat muayyan muhitda fuqarolarning o‗z ovozlarini berish imkoniyati ta‘minlanganligi, balki ularning tegishli nomzodlar va umuman butun saylov jarayoni to‗g‗risidagi axborotlarga doir huquqlarni kafolatlash bilan ham amalga oshiriladi. Zero, har bir saylovchi o‗zining muayyan nomzodga bo‗lgan ovozini ushbu nomzod haqida to‗liq ma‘lumotlarga ega bo‗lgan taqdirdagina ishonchli va asosli berishi mumkin. SHu jihatdan olganda, demokratik saylovlarni erkin va mustaqil ommaviy axborot vositalarisiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.
Saylovlar jarayonida ommaviy axborot vositalari tomonidan amalga oshiriladigan jamoatchilik nazorati saylovchilarning huquq va erkinliklari nafaqat davlat tomonidan kafolatlanganligini, balki davlat organlari faoliyatida ularning ustuvor bo‗lishini ham muayyan darajada ta‘minlaydi.
Ommaviy axborot vositalari davlat hokimiyati vakillik organlari saylovi jarayonida saylovchilarni xabardor qilishda xolis va haqqoniy bo‗lishlari, nomzodlar va partiyalarning tengligi tamoyilini buzmasliklari kerak. Aynan ushbu holat ommaviy axborot vositalarining mazkur jarayonda amalga oshiradiganfaoliyatining xususiyati hisoblanadi.
Saylovda ishtirok etadigan barcha nomzodlar, siyosiy partiyalar, qonunlarga va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq, o‗z tashviqotini olib borishi uchun ommaviy axborot vositalaridan foydalanishlari, radioeshittirish, teleko‗rsatuvlarda saylovoldi dasturlari bilan chiqishlari uchun teng va adolatli shart-sharoit yaratiladi. Tashviqot faoliyatini yuritishda ommaviy axborot erkinligi suiiste‘mol qilinishiga, shu jumladan, davlatning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi qaratilgan, xalqning sog‗ligi va ma‘naviyatiga tajovuz qiladigan, urush, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‗ib etadigan, konstitutsiyaviy tuzumni zo‗rlik bilan o‗zgartirishga, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kamsitishga qaratilgan da‘vatlarga yo‗l qo‗yilmaydi.
Amaldagi qonunchilik talablariga ko‗ra, Markaziy saylov komissiyasi qarorlari ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilinmoqda. Matbuot markazining asosiy vazifalaridan biri mamlakatimiz va chet el ommaviy axborot vositalari vakillarini saylovga tayyorgarlik ko‗rish hamda uni o‗tkazish bo‗yicha tegishli rasmiy ma‘lumotlar, zarur materiallar bilan ta‘minlashdir. Bu erda OAV vakillarining professional faoliyati uchun barcha zarur shart-sharoit mavjud, internet hamda aloqa vositalaridan foydalanish imkoniyatlari yaratilgan.
Bugun jamiyat hayotining barcha jabhalariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, internet faol tatbiq qilinmoqda. Ayni shu nuqtai nazardan, saylovchilarning katta qismi internetdan keng foydalanadigan yoshlar hisoblanadi. SHu bois saylov jarayoniga oid barcha axborotlar Markaziy saylov komissiyasining rasmiy sayti (www.elections.uz)ga joylashtirilib, doimiy ravishda yangilab borilmoqda. Markaziy saylov komissiyasi sayti orqali fuqarolardan kelib tushayotgan saylovga tayyorgarlikning borishi va qonunchilikdagi yangiliklar haqida so‗rovlarga ham o‗z

vaqtida javob qaytarilmoqda.