Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бердақ номидаги қорақалпоқ давлат

Фан ва унинг пайдо бўлиши 
Ўзаро сўзлашганда ан сўзини кўп эшитамиз. Лекин, Фан нима? У 
нималарни ўз ичига олади? Бу саволларга жавоб беришда кўпинча 
ўйланиб қоламиз. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида Фан тушунчаси 
ҳақида қуйидагича изоҳ берилади: «Табиат ва жамиятнинг тараққиёт 
қонуниятларини очиб берувчи ҳамда атрофдаги муҳитга таъсир 
кўрсатувчи билимлар системаси». 
Инсон пайдо бўлибдики, ўзини қуршаб турган оламни ваш у оламнинг 
таркибий қисми бўлган ўзини ҳам билишга қизиқиб келади. Анна шундай 
қизиқиш айниқса Қадимги шарқ мамлакатларида, хусусан, Миср, 
Ҳиндистон, Хитой сингари мамлакатларда кучайди ва табиат ва 
жамиятнинг тараққиёт қонунларини Амалий асосда кузатиб, башорат 
қилувчи махсус кишилар-мутафаккирлар етишиб чиқди. Бундай 
мутафаккирларнинг оламни Амалий кузатишлари натижасида чиқарган 
хулосалари жамлана бориб математика, астрономия, мантиқ, этика 
сингари фанларнинг асослари пайдо бўлди. 
Ўзбек тилида фан маъносида илм атамаси ҳам қўлланилади. Лекин 
илм атамасининг маъноси кенгроқ. 
Ислом Шарқида «илм» тушунчаси ҳам диний, ҳам дунёвий мазмун касб 
этган. Айни пайтда илмнинг бу икки палласи ўзига хос жиҳатларга 
эгалиги ҳам инкор этилмаган. Бу ҳақда А.Аъзамов қуйидагиларни ёзади:
«Фан инсон яшайдиган муҳит-табиат (метогалактикадаги жараёнлардан 
мия фаолиятигача) ва жамият билан (БМТ фаолиятидан шахс 
руҳиятигача) иш тутса, дин инсоннинг ички дунёси – қалб ва руҳига 
тааллуқлидир. Ҳар икки жабҳа онг ва тафаккур кўприклари билан 
туташган». 
XI 
асрдан (яъни тасаввуф таълимоти илм сифатида шакллангани 
дан) бошлаб «илми қол» ва «илми хол» тушунчалари муомалага 
киритилади. Дастлаб бу икки тушунча сўфийнинг зоҳирий ва ботиний 

---

дунёсига оид, муршиддан муридга берилиши мумуикн бўлган ёки 
бўлмаган билимга нисбатан истифода қилинган. «Илм қол» сўз билан 
ифодалаш, ўрганиш йўли орқали берилиши мумкин бўлган билимини 
англатса, «илми хол» ҳар бир сўфийнинг, ўз тафаккури ва эътиқодига хос, 
қалб кўзи билан етишган, ўзгаларга ўргатиш имкони бўлмаган билимини 
билдирган, Абу Райҳон Беруний «Қол илми», Баҳоуддин Нақшбанд эса 
«Ҳол илми»нинг етук вакили эди. Бири авлодлар учун нодир асарлар ёзиб 
қолдирган бўлса, иккинчиси юзлаб издошларига руҳият сабоғини берган. 
Шунинг баробарида Беруний ўзига замондош сўфийлар таълимотини 
инкор қилмаган, Нақшбанд ҳам дунёвий илмга хайрихоҳ бўлган. 
Ҳар қандай фан асосида кишиларнинг оламни бевосита кузатиши 
ётади. Инсон ўзини қуршаб турган олам узвларини сезги органлари 
ёрдамида ҳис қилади. Бошқаларига солиштиради, фарқли ва ўхшаш 
белгиларини аниқлайди. Сўнгра муайян хулосага келади. Демак, ҳар бир 
фан инсонларининг оламни кузатиш, билиши жараёнида, унинг 
натижасида пайдо бўлади.
Фаннинг асоси бўлган билиш узоқ вақтлардан буён 
мутафаккирларни 
қизиқтириб 
келади. 
Жумладан, бизнинг 
бобокалонларимиз ҳам бу соҳада ўзларининг қимматли фикрларини баён 
қилганлар. 
Дунё алломалари ичида иккинчи муаллим номи билан машҳур 
бўлган Фаробий билишнинг икки даражасини ажратади. Хусусан, у 
«Илмларнинг келиб чиқиши тўғрисида» («Ихсо ал-улум») асарида 
илмларни келтириб чиқарадиган сабаблар ҳақида фикр юритиб, 
қуйидагиларни баён қилади: «Оламда субсатнция (жавҳар) ва акции 
денция (образ) ҳамда субсатнция ва акциденцияни яратувчи Марҳаматли 
ижодкордан бошқа ҳеч нарса йўқдир». 
Фаробийнинг жавҳар ва образ ҳақидаги бу фикри билиш
назариясида буюк инқилоб эди. Чунки бизни қуршаб турган олам ва унинг 

---

унсурлари жавҳар ва образларнинг ўзаро диалектик муносабатидан 
ташкил топганлар. 
Фаробий тилга олган жавҳар ва образ тушунчалари остида нима 
ётади? Ҳар қандай нарса дастлаб бизнинг сезги органларимизга таъсир 
қилади. Ана шу сезги органларимиз ёрдамида ҳис қилиш мумкин бўлган 
бегилар образ саналади. Ораз Аристотель фалсафасидаги акциденцияни 
билдиради. 
Фаробийнинг тушунтиришича, оразни беш сезги органлари 
ёрдамида ҳис этамиз. 
Хусусун, ранг кўриш сезги органи орқали: овоз эшитиш органи 
орқали; маза-таъм-маза сезги органи орқали, пердметларнинг ҳолати; 
совуқ-иссиқлиги, қаттиқ-юмшоқлиги тана сезгиси орқали, ҳид ҳидлаш 
органи орқали ҳис этилади. 
Бу сезги органлари инсондан ташқари ҳайвонларда ҳам мавжуддир. 
Демак, юқоридаги сезги органлари барча жонзодларга хос. Улар орқали 
ҳар қандай жонзод ўзини қуршаб турган оламни Амалий билади, унга 
мослашади. 
Инсоннинг сезги органлари ёрдамида ҳосил қилган билими ҳиссий
ёки амалий билим саналади. Булардан ташқари инсон хаёл суриш, нутқ 
ёрдамида ҳам билимга эга бўлиши мумкин. Билишнинг бу йўли қувваи 
нотика ва қувваи мутахайила дейилади. Нотика қуввати бошқа барча 
қувватларнинг сезгиларнинг етакчиси, раисасидир. 
Ҳиссий билбим билишнинг асоси, таянч нуқтаси саналади. У 
инсонни қуршаб турган олам узвларидан ҳар бирини алоҳида кўриш, 
ушлаш, эшитиш, мазасини татиш, хидлаш орқали ҳосил қилинади. 
Ҳиссий билим билиш жараёнининг марказий нуқтаси саналса ҳам, 
лекин у кўпинча алдаб қўйиши мумкин. Масалан, Қуёш ер атрофида 
айланаётгандай кўринади. Аслида эса аксинча. 

---

Шунинг учун бизнинг аждодларимиз ҳиссий билиш билан идрокий 
билишни ажратганлар. Идрокий билиш ҳиссий билимларни солиштириш, 
қиёслаш, умумлаштириш, ҳиссий билимларнинг ҳоси л бўлишига асос 
бўлган образлар (акциденциялар) замирида яширинган моҳиятни-
жовҳарни аниқлаш оркəли ҳосил қилинади. М; танада истиманинг 
кўтарилишини аниқлаш ҳиссий билим саналади. Лекин ҳар қандай 
ҳарорат ўз-ўзидан кўтарилмайди. Унинг маълум ички сабалари бор. Ана 
шу сабабни аниқлаш иситмага ўхшаш, у билан боғлиқ бўлган бир қанча 
ҳиссий билимларни солиштириш, қиёслаш, умумлаштириш орқали амалга 
оширилади ва истима ниманинг ташқи аломати эканлиги аниқланади. 
Ҳар бир фан кишиларнинг амалий эҳтиёжи туфайли вужудга 
келади. Буюк аждодимиз Абу Райҳон Беруний ҳам «Геожезия» асарининг 
кириш қисмида ҳар бир фаннинг инсон ҳаётидаги зарурий эхтиёжлар 
талаби билан вужудга келишини айтади. 
Фанларнинг келиб чиқиши ҳақида икл маълумот Абу Наср Фаробий 
томонидан берилади. Унинг фикрича, ҳар бир фан жавҳар (субстанция) ва 
образ (акциденция)ларни ўрганиш асосида келиб чиқади.
Субстанция ҳаракатдан ташқари овозга ҳам эга бўлиши ва бу 
белгини ўрганувчи мусиқа фани вужудга келганлигини айтади. 
Субстанция қи зариш-оқариш, узайиш-торайиш, кўпайиш-камайиш, 
туғилиш-ўлиш, касалланиш-соғайиш каби белигларга ҳам эга бўлади. 
Субстанциянинг бундай ўзгаришларини ўргани шга эҳтиёж туфайли 
табиат тўғрисидаги фан пайдо бўлганлигини баён қилади. 
Булардан сўнг илоҳиёт илмининг, ундан кейин тил ҳақидаги илм ва 
грамматиканинг, шунингдек, мантиқ ва поэтиканинг қандай амалий 
эҳтиёж билан вужудга келганини асосли далиллар билан кўрсатиб беради. 
Илоҳиёт илми ҳақида фикр юритар экан, «бу илмнинг табиатдан 
юқори турган илм-метафизика илми» эканлиги ва у барча илмларнинг 
нарсани текширишга зарурият қолмаслиги айтилади. 

---