Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бердақ номидаги қорақалпоқ давлат

Тилшунослик ва фалсафа 
Ҳар қандай фан амалий билиш устига қўйилган назарий билишга 
асосланади. Билиш эса фалсафа фанининг асоси саналади. Назарий 
фалсафа асосичиси Кант унинг ўрганиш предмети нарсалар (табиат ва 
жамият) эмас, балки инсоннинг билиш фаолиятини илмий текширишдан, 
инсон ақлий фаолиятини аниқлашдан иборат эканлигини таъкидлаган эди. 
Фалсафа инсоннинг ўх моҳиятини англаши, борлиқнинг турли 
соҳалари га оид бўлган ҳодиса ва воқеалар ҳақида, уларнинг туб 
моҳиятини ифодалайдиган умумий хулосалар чиқариши демакдир. 
Фалсафий тафаккур оламдаги нарса ва ҳодисаларни фикрда 
умумлаштириб, ўзаро боғлиқликда ва ривожланишда ўрганиш, уларнинг 
моҳиятини чуқурроқ ва тўлароқ билишдир. Фалсафанинг марказида 
борлиқ ва уни билиш муаммоси ётади. 
Тил ҳам борлиқдаги кишиларнинг алоқа воситаси сифатида инсон 
билимига берилади. Шундай экан, ҳар қандай фан, жумладан, 
тилшунослик ҳам фалсафа билан узвий боғланади. Барча фанлар каби 
тилшунослик учун ҳам у ёки бу фалсафий йўналиш тадқиқот 
методологияси бўлиб хизмат қилади. 
Тилшуноснинг ўз тадқиқоти юзасидан қандай хулосага келиши, 
илмий ҳақиқатни қай даражада объектив очиб бериши унинг қандай 
фалсафий йўналишга асосланишига боғлиқ. Шунинг учун ҳам бир 
тилшунос муайян фалсафий йўналишга асосланмоғи лозим. 
Масалан, Ғарбий Оврўпада умумий тилшуносликнинг отаси 
ҳисобланувчи Вильгельм Ҳумбольдт тадқиқотлари учун И.Кант ва Ҳегел 
фалсафаси метологик асос бўлиб хизмат қилди. 
И.Кантнинг фалсафий қарашлари «Соф ақл танқиди», «Амалий ақл 
танқиди» ва «Ҳукм қобилияти танқиди» каби асарларида ўз ифодасини 
топган. И.Кантнинг таъкидлашича, бизнинг онгимиздан ташқарида, унга 
боғлиқ бўлмаган ҳолда «нарсалар олами» мавжуд. Бундай нарсаларни у 

---

«нарса ўзида» деб номлайди. Билиш ана шу «нарса ўзида»нинг сезги
органларимизга таъсири натижасида ҳосил бўлади. Унинг фикрича, сезги 
органларимизга таъсири қиладиган «нарса ўзида»нинг сир-асрорларини 
билиш мумкин эмас. У «тарнсцентдент» хусусиятга эга. 
В.Ҳумбольдтнинг лингвистик таълимотида И.Кантнинг ана шу 
қараши марказий ўринни эгаллайди. У тилнинг у ёки бу ҳодисаларнинг 
билиб бўлмаслиги ҳақида такрор-такрор фикр билдиради. Тилнинг «халқ 
руҳи» билан алоқадорлиги ва ҳатто тенглигини таъкидлаган ҳолда, бу 
алоқадорлик тушунтириб бўлмайдиган сир эканлигини кўрсатади. 
И.Кантнинг фалсафа тарихидаги катта хизмати шундаки, у объектив 
оламдаги нарса ва ҳодисаларни ўзаро алоқадорликда эканлигини 
таъкидлайди ва бу алоқадаги ҳар бир нарса ва ҳодиса узлуксиз ички 
ривожланишда эканлигини, ривождланиш ички зиддиятларга 
асосланишини, ақл табиатан зиддиятли ҳарактерга эга, шунинг учун 
диалектик зиддиятлар зарурлигини кўрсатади. 
Машҳур немис философии А.Ҳегелнинг «Рух феноменологияси» 
асарида баён қилинган мутлоқ руҳ ҳақидаги ғояси ҳам В.Ҳумбольдтга 
катта таъсир қилди. Ҳегелнинг фикрича, дастлаб олам ва тафаккур 
айнияти бўлган ва бу айният дунёнинг субстанционал (зотий) асосини
ташкил этган. Тафаккур фақат субъектив инсон фаолиятигина эмас, балки 
объектив моҳият, барча мавжудотнинг бирламчи манбаи бўлган. 
Тафаккур модда, табиат ҳолида ўзини «бегоналаштиради». «Абсолют 
ғоя»нинг олий тараққиёт босқичи «абсолют руҳ», яъни инсоният, 
инсоният тарихи саналади. 
Ҳегелнинг бу ғояси таъсирида В.Ҳумбольдт тилнинг «халқ руҳи» 
эканлиги ҳақидаги фикрлари дунёга келди.
Ҳегел тарихий жараёнининг диалектик ҳарактерини тадқиқ қилар 
экан, тил тараққиётига алоҳида аҳамият беради. У тилни назарий ақлнинг 

---

яратувчиси ҳисоблайди. Чунки тил унинг ташқи ифодаси саналади. Шу 
боис Ҳегел тил тараққиётини икки босқичга бўлади: 
1. ҳали тили ривожланмаган ҳолатида бўлганда, бу тилда 
гаплашувчи этник гуруҳлар тараққиётнинг юқори босқичига эришдилар; 
2. жамият ва давлат маданий тараққиётга эришуви натижасида 
унинг тили камбагалроқ бўлади. 
Ҳегелнинг тил тараққиётини бундай икки даврга ажратиш 
В.Ҳумбольдтга катта таъсир этди. В.Ҳумбольд Ҳегелнинг юқоридаги 
ғояси асосида тилларни икки гуруҳга-такомиллашган ва 
такомиллашмаган тилларга бўлади. 
В.Ҳумбольдтнинг эътироф этишича, такомиллашмаган тилларда 
гаплашувчи халқларда тилнинг ички шакли билан моддий томони 
ўртасида синтезлашиш даражаси ёки табиатан кучисз, ёки маълум ҳолат 
таъсирида бузилади. Тил қурилиши олий даражада такомиллашган 
тилларда эса тил ва тафаккур ҳаракатининг тўлиқ қўшилуви кузатилади. 
Ана шундай қараш асосида, В.Ҳумбольт флектив тилларни 
такомиллашган агглютинатив ва инкорпорацияли тилларни эса 
такомиллашмаган тиллар деб ҳисоблайди. 
Шуни кўрсатадики, тилшуноснинг қай даражада объектив ҳақиқатга 
эришуви учун қандай фалсафий дунёқарашга таяниши муҳим 
ҳисобланади. 
Ўзбек тилшунослигида Шўролар даврида марксистик таълимот
методологик асос қилиб олинди. Бу таълимотнинг жуда кўп жиҳатлари 
Кант ва Ҳегель фалсафасидан олинган бўлса ҳам, лекин моддий борлиқда 
нима бирламчи-онгми ёки материями деган савол фалсафанинг бош 
масаласи сифатида қяйилди ва материянинг бирламчи эканлиги ғояси 
олға сурилди. Шунга кўра философлар ҳам икки гуруҳга-материалистлар 
ва идеалистларга ажратилди. 

---

Фалсафа тарихида минглаб йиллар давомида шаклланиб, 
ривожланиб келган, бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган турли 
таълимотлар сунъий равишда материализм ва идеализм оқимларига 
бўлиб юборилди. 
Инсониятнинг илмий, маънавий, ижтимоий камолотига катта ҳисса 
қўшган олимларнинг мероси чеккага улоқтирилди. 
Истиқлол қялга киритилгандан сўнг миллий маданиятимиз, миллий 
анъаналаримиз, бой маънавиятимизни тиклашга жиддий эътибор берилла 
бошланди. Шундай экан, илмий тадқиқотларнинг компаси вазифасини 
бажарувчи метологик асосни ҳам қайта кўриб чиқиш пайти келди. 
Бизнинг мафкурамиз фикрлар хилма-хиллиги, эркин фикрлашга кенг йўл 
очган мамлакатимиз истиқлолига хизмат қиладиган ғоялар тизимидан 
иборат бўлиши керак. Чунки фикрлар хилма-хиллиги ривожланиш 
асосидир. Шунинг учун бирорта фалсафий система бизнинг ягона
мафкурамиз манбаи бўла олмайди. 
Аждодларимиз учун улкан кашфиётлар қилиш имкониятини яратиб 
берган ва ғарб фанининг равнақи учун ҳам жиддий таъсир кўрсатган 
методологияни тиклаш ва ундан ўр инли фойдаланиш пайти келди. 
Хусусан, Абу наср Фаробий, Ибн Сино, Абу Райхон Беруний қўллаган 
тадқиқот методологияси билан Оврпўпа олмилари таянган фалсафий
асосларнинг энг яхши жиҳатларидан ижодий фойдаланиш лозим. 
Уларнинг умумий жиҳатлари қуйидагилардир: 
1. объектга субсатнуционал (зотий) ёндашув. Бунда умумийлик-
хусусийлик, моҳият-ҳодиса, имконият-воқелик диалектикасини ҳисобга 
олиш; 
2. 
объектнинг зиддиятли табиатини очиш. Ҳар қайси тадқиқот 
объекти ички зиддиятлардан иборат эканлигини, анна шу зиддиятлар
обектнинг узлуксиз ривожланишининг асоси эканлигини кўрсатиш; 

---

3. объктнинг системавий хусусиятини ёритиш. Бунинг учун ҳар 
қайси объект муайян катта бутунликнинг узвий бир бўлаги эканлиги ва, 
айнан пайтда, у муайян ички унсурларнинг ўзаро муносабатидан ташкил 
топган яхлитлик эканлигини намоён қилиш; 
4. шакл ва мазмун диалектикасини эътиборга олиш. Уларнинг ўзаро 
муносабатини ёритиш; 
5. тенг қимматли элементлар ўртасида ва турли қимматли
бирликлар (бутун билан бўлак, тур билан жинс) ўртасидаги муносабат 
турларини ёритиш ва ҳоказолар.