Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Услубий кўрсатмалар.
Геометрик параметрлар бўйича ўзаро алмашинувчанлик таълимотида қуйидаги таърифлар мавжуд: Номинал бўйича – эксплуатацивий талаблари ҳисобга олиниб, мустаҳкамлик ёки бикрликка ҳисоблашлардан келиб чиқиб, конструктор томонидан тайинланадиган ўлчам. Кейин ўлчам номинал сонлар қаторларидан бутун сонларда яхлитлаб олинади. Бу ўлчам туташмага киришувчи (бирикувчи) деталлар учун умумий ҳисобланади.
Чекли ўлчам – юқориги – ES, es ва пастки EJ, ej (ES, EJ – тешиклар учун es, ej, - вакиллар учун) номиналдан меъёрланган четка чиқиш бўлиб, жадвалларда мкм да, чизмаларда эса албатта мм да кўсатилади. Уларни номинал ўлчам билан алгебраик қўшиб чекли ўлчамларни оламиз. Қамровчи ва қамралувчи юзалар шартли белгиланишларда улар мос равишда «D» (қамровчи – тешиклар учун) ва «d» (қамралувчи – вал учун) ҳарфлари билан ифодаланади.
D_max=D_н+ES, D_min=D_н+EJ – тешик учун
D_max=d_н+es, d_min=d_н+ej – валлар учун.
Допуск «Т» - чекли ўлчамлар ёки оғтшлар фарқидир.
TD=D_max-D_min=ES-EJ – тешик учун
Td_max-d_min=es-ej – вал учун (шакл 1 га қаранг)
Ўлчам допуски талаб қилинган аниқликни аниқлайди ва допуск ҳамиша мусбат миқдордир. Допусклар тизимида оғишларни меъёрлаш икки тизим базасида ўрнатилади: асосиё тешик тизимида ва асосиё вал тизимида. Тизимларда деталларнинг асосий оғишлари ўлчамга, аниқлик квалитетига ваўтқазишга боғлиқ ҳолда турлича тайинланадилар. Тешиу тизимида (ТТ) тешик асосий детал бўлиб ҳисобланади, ва вал тизимида (ВТ) эса вал асосий детал бўлиб ҳисобланади.
Асосий деталларнинг допускалари танасига йўналтириш принципида бўлиб, тешик учун «+», вал учун «-».
Маълумки, деталларнинг туташиш (бирикиш) ҳарактери-ўқазиш икки бириктирилувчи деталлар допусклар майдонларининг жойлашиш схемасида кўрсатиш қулай ва кўрсатмалидир.

Номинал ўлчамга нисбатан допусклар майдонларининг ҳолатини нол чизиққа ничбатан допусклар майдонларининг жойлашиш схемасида кўрсатиш қулай ва кўрсатмаларидир.

Топшириқ бўйича берилган ўтқазиш учун бирикманинг допусклар майдонларини жойлашиш схемасини бажариш (қуриш) зарур.
Бунинг учун жадвалдан чекли оғишлар ўрнатилади (танланади), кейин мос келувчи масштабда допусклар майдонларининг жойлашиш схемаси нол чизиғига нисбатан чекли оғишлар тегишли белгалар билан (нол чизиғидан юқорига мусбат «+», пастига манфий «-») жойлаштириладилар. Нолчизиғи номинал ўлчамга мос келади. Чекли зазорлар ва тарангликлар (S_max, S_min; N_max, N_min) ҳисобланади. Ҳисоблашда йиғишнинг икки чекли вариантларини қараш лозим. Йиғишга қамровчи деталь (тешик) энг катта ўлчами билан ва қамралувчи деталь (вал) энг кичик ўлчами билан киради. Бунда биз зазорлар ва тарангликларнинг чекли миқдорларига эга бўламиз, агар қамровчи деталь (тешик) ўлчами қамрвлувчи деталь (вал) ўлчамидан катта бўлса – «зазор». Бирикма зазор ва таранглик билан ифодаланади. Зазор билан ҳаракатланадиган ўтказиш ҳарактерланади.
Таранглик билан эса ҳаракатланмайдиган ўтқазиш. Ўтишли ўтказишда йиғиш вариантига боғлик ҳолда зазор йки таранглик таъминланади. Чекли зазорлар ёки тарангликлар фарқи билан ўтказиш допуски ҳарактерланади.
Зазор: S_max=D_max-d_min, S_min=D_min-d_max, D>d.
Таранглик: N_max=d_max-D_min, N_min=d_min-D_max, d>D.
Зазор допуски: TS=S_max-S_min=TD+Td.
Таранглик допуски: TN=N_max-N_min=TD+td
Ўтқазиш допуски: TS(TN)=TD+Td.
Допуск ва ўтказишлар ишчи чизмаларда оғишларнинг сонли қийматларида ёки ўтказишнинг (асосий оғишларнинг) ҳарфлар билан қўйиб кўрсатиладалар. ИСО тизимида асосий тешикнинг допуски майдони «Н» билан асосий валники «h» билан белгиланадилар.
«А» дан «Н» гача (а/h) бўлган допусклар майдони зазор билан ўтказишларни ҳосил қилиш учун тайинланганлар. Допусклар майдони «J» дан «N» гача (j/n) ,бўлганлари ўтишли ўтказишларни ҳосил ўкилиш учун мўлжалланган. Допусклар майдони «Р» дан zc гача (p/zc) бўлганлари таранглик билан ўтказишларни ҳосил қилиш учун мўлжалланган. ИСО ва ДЎЯТ тизимида А/Н бўлган тешикларнинг пастки оғишлари, a/h бўлган валларнинг юқорига оғишларига (EJ=-es) ва J/ZC гача бўлган тешикларнинг пастки оғишлари ва J/ZC валларнинг юқорига оғишлари ва (ES=-ej) мос келувчи тизимлар бўйича абсолют қийматлари тенг (бир хил) бўлиб бу эса бир хил зазор ва таранглик олиш имкониятини беради.
Допуск ва ўтказишларнинг ҳарфли ва сонли миқдорда ИСО тизимида белгиланишлари ДЎЯТ да ҳам ҳудди шунга ўхшаш белгиланади. ИСО тизимига асосан допусклар ва ўтказишларнинг ягона тизими (ДЎЯТ) ишлаб чиқилган ДЎЯТ бўйича 19 та квалитетлар ва нол чизиғига нисбатан допусклар майдонларининг ҳолатини (жойлашишини) аниқлаш учун фойдаланадиган 27 та асосий оғишлар қабул қилинган ДЎЯТ тизимида қуйидаги белгиланишлар қабул қилинган:
ES, es – тешикнинг ва валнинг юқориги чекли оғишлари.
EJ, ej - тешикнинг ва валнинг пастки чекли оғишлари.
Тешиклар ва валларнинг допусклар майдонлари, белгиланишлари, допусклар майдонларининг нол чизиғига нисбатан холатлари ИСО тизимида қандай қабул қилинган бўлса, ДЎЯТ да ҳам шунга ўхшаш қабул қилинган. Допусклар майдонларининг миқдори аниқлик квалитетлари билан аниқланади. Нол чизиғига нисбатан допуск майдонининг жойлашиши ҳудди ИСО бўйича қандай белгиланган бўлса, шундай лотин алфавити ҳарфлари билан белгиланади. Масалан, 30g6; 30H11. ИСО ва ДЎЯТ жадвалларида асосий оғишлар келтирилган бўлиб, қайсики булар асосий бўлмаган деталларнинг допуск майдони ҳолатини нол чизиғига нисбатан аниқлайди.
Иккинчи оғиш (юқориги ёки пастки) ишораси («+» ёки «-») ҳисобга олинган ҳолда қуйидагича аниқланади:
ES=EJ+JT, EJ=ES-JT – тешиклар учун
es=ej+JT, ej=es-JT – валлр учун.
Бу ерда JT – допуск қиймати; JT _ ИСО тизими бўйича қуйидаги формуладан аниқланади: JT*x=a*j;
бу ерда х – квалитетниг тартиб номери;
а – аниқлик коэффициенти.
j – допуск бирлиги; ;
бу ерда D – бирикманинг номинал диаметри.
Асосий бўлмаган деталар асосий оғишларининг қийматлари квалитетига боғлиқ бўлмасдан, ИСО тизимида кўрсатилган формулалардан ҳисобланади. Агар бирикувчи деталларнинг квалитетлари турлича бўлса, масалан: H7/p6 ёки P7/h6, унда тешикнинг оғиши қуйидагича аниқланади:
, бу ерда - қаралаётган JTn (JT₇) ва бунга яқин анча аниқ квалитет JT_n-1(JT₆) лар орасидаги допусклар фарқи.