Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети қўлёзма ҳуқуқида

1.3. Бўлажак биология ўқитувчисининг квазипрофессионал фаолиятга тайерлаш муаммосининг амалдаги ҳолати
Ҳозирги кунда таълим жараёнида педагог кадрларни касбий тайёрлаш шароитида таълим мазмунига янги талаблар қўйилмоқда.
Шу муносабат билан таълим муассасалари битирувчилари меҳнат бозорида рақобатбардош бўлишлари лозим. Бўлажак ўқитувчи талабаларнинг нафақат жамоавий, балки индивидуал фаолиятини ҳам ташкил этиши, шунингдек, инновацион педагогик технологияларни тушуниши, уларни ўз касбий педагогик фаолиятида ижодий амалга ошириши керак.
Юқори даражадаги ҳаракатчан ва катта ижтимоий масъулиятли янги авлодни тарбиялаш ўқувчиларга иқтисодий, екологик, биологик билимлар асосларини ўргатиш вазифаларини ҳал етишга қодир педагог кадрлар тайёрлашга боғлиқ. Бундай билимлар, ўз навбатида, бўлажак мутахассисларнинг касбий кўникма ва малакаларини шакллантиришга асос бўлади [1].
Шу билан бирга, педагогик амалиёт таълимнинг лойиҳа парадигмаси шароитида ўқитувчининг касбий компетенциясининг моҳиятини ҳақиқий тушуниш муаммосига дуч келади. Ушбу муаммо доирасида қуйидаги қарама-қаршиликларни таъкидлаш керак:

• 
  ўзгарувчан жамият эҳтиёжлари ва ўқитувчилар таълимининг ўрнатилган тизими анъаналари ўртасида;
  
• 
  таълим муассасаси фаолиятининг ўзгарган шартлари ва ўқитувчиларнинг малакасини оширишни бошқаришнинг консерватив усуллари;
  
• 
  таълимда технологиялаштиришга бўлган талаб ва бу ҳодисанинг педагогик назарияда етарли даражада тадқиқ қилинмаганлиги;
  
• 
  ўқитувчиларга қўйиладиган замонавий талаблар ва уларнинг касбий малакасининг реал даражаси;
  
• 
  педагогик жараённи муайян шарт-шароитлар учун лойиҳалашда амалиётнинг ҳақиқий эҳтиёжи ва ўқитувчиларнинг тегишли фаолият учун зарур бўлган билим ва кўникмаларнинг етарли эмаслиги;
  
• 
  педагогик амалиётнинг ўқитувчиларнинг проектив-технологик фаолиятига бўлган эҳтиёжи ва ўқитувчи-амалиётчининг лойиҳавий-технологик компетенсиясини шакллантиришнинг илмий асосланган механизмларининг йўқлиги.
  

Ўқитувчининг услубий тайёргарлиги тизими - бу ўз ичига функционал ва таркибий қисмларнинг мажмуини ўз ичига олган педагогик тизим бўлиб, уларнинг ўзаро таъсири шахснинг интеграциявий сифати - услубий тайёргарлигини ҳосил қилади. Услубий ўқитиш тизимининг функционал таркибий қисмларига ўқувчининг ўқув-услубий фаолиятини бошқариш функциялари киради: мақсадни белгилаш, мотивацион, оператив, назорат ва тузатиш. Тизимнинг таркибий қисмларига мақсад, воситалар, технологиялар ва фаолият натижалари киради [2].
Бутун дунёда мактаб таълими ҳар доим маълумотни ўзлаштириш ёки фаолият усулларини ўргатиш каби танлов шароитида бўлган. Ғарбий Европа ва Aмерика мамлакатларида бу танлов узоқ вақтдан бери фаолият усуллари фойдасига қилинган. Бизнинг замонавий мактабимизда мавзу ва касбий фаолият ўртасида тэнг белги қўйилган.
Ҳозирги вақтда ўқитувчининг иши тобора ижодий бўлиб бормоқда, аммо бунинг учун ижодий фаолиятнинг таркибий қисмлари шаклланиши зарур. "Анъанавий" ўқитувчидан ўқитишдан кэнг услубий билимларга эга, тадқиқот олиб боришга қодир, мактабнинг инновацион турида ишлашга тайёр, ўз-ўзини тарбиялашга қодир ва педагогик фаолиятда гуманистик тамойилларни амалга оширишга қодир бўлган ўқитувчи-тадқиқотчини тайёрлашга ўтиш вақти келди [3].
Касбий таълим мазмунини шакллантириш ва ўз вақтида илғор корреляция қилиш муаммоси ўз моҳиятига кўра ижодий мутахассисларнинг касбий прогностик моделларини қуришни талаб қилади.
Шундай моделлардан бири О. Мелничук, А. Яковлева томонидан таклиф етилган. Муаллифларнинг фикрича, мутахассиснинг профессионал модели қуйидаги хусусиятларни ўз ичига олиши керак [4]:
- интеллектуал компетенция, бу билимларни ташкил этишнинг махсус тури сифатида тушунилади - муайян фаолият соҳасида самарали қарорлар қабул қилиш имкониятини таъминлайдиган тизимлилик, туркумлаштириш ва умумлаштириш, вазиятларни таҳлил қилишда мослашувчанлик ва самарадорлик;
- интеллектуал ташаббус - билим ва мотивацион интилишларнинг узвий бирлиги бўлган яхлит шахс мулки, берилгандан ташқарига чиқиш ва ташқаридан рағбатлантирилмаган интеллектуал фаолиятни ривожлантиришга тайёрлик;
- ўз-ўзини англаш, бу вазиятни таҳлил қилиш, вазифа қўйиш, ўз ҳаракатларининг мумкин бўлган натижалари ва оқибатларини режалаштириш ва башорат қилишни ўз ичига олади; ўз-ўзини назорат қилиш ва ўз-ўзини акс еттириш асосида ўз қарорларининг самарадорлигини баҳолаш;
- ўз-ўзини тартибга солиш, бу ўз интеллектуал фаолиятини еркин бошқариш қобилиятини, ўз-ўзидан ўзгаришларни тузатиш қобилиятини, маданий ўзини ўзи тузатиш механизмларини тушуниш ва улардан фойдаланишни англатади.
Педагогик ва услубий адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, бўлажак ўқитувчиларни ва айниқса, биология ўқитувчиларини касбий тайёрлаш тизимида сифат жиҳатдан ўзгартириш зарур. Олий таълим тизимини ривожлантиришнинг асосий йўналишларини ўрганиб чиқиб, услубий таълим мазмунининг кўламини (ўзгарувчанлик, минтақавий компонентни ҳисобга олган ҳолда, кадрлар тайёрлаш профили ва бошқалар); технологиялари, ўқув фанлари интеграцияси елементларини; таълим соҳасини (психологик хизматлар ва марказларни жорий етиш, диагностика ёндашувлари, индивидуал иш усуллари) ўзгартириш жуда муҳум деган хулосага келдик [5].
Янги муаллифлик концепциялари ва технологияларига эга бўлган ҳар хил турдаги таълим муассасаларини яратишдан иборат бўлган таълим тизимини диверсификация қилишга алоҳида эътибор берилиши керак.
Услубий ўқитиш тизимини ривожлантиришнинг санаб ўтилган йўналишларини амалга ошириш қуйидаги асосий қоидаларга асосланиши мумкин [6]:

• 
  ўқитувчининг узлуксиз малакасини ошириш: ерта касбий йўналиш, бошланғич тайёргарликнинг юқори даражаси, узлуксиз малака ошириш;
  
• 
  ўқитувчилар малакасини оширишнинг узвий жараёнида фундаменталлик ва амалий йўналишнинг бирлиги;
  
• 
  ҳар бир ўқитувчининг ижодий шахсини тайёрлашга ва уни тайёрлашга индивидуал ёндашувни кузатишга йўналтириш;
  
• 
  педагогик кадрлар тайёрлаш мазмуни, шакл ва усулларини замонавий инновацион таълим технологияларидан кэнг фойдаланишга йўналтириш.
  

Биз ўз тадқиқотимизда ўқитувчи ва талабанинг педагогик жараёнда ўзаро таъсирида бир-бирини тўлдиришидан келиб чиқамиз. Университет битирувчиси ўз тажрибасидан келиб чиқиб, ўқитувчилар тайёрлашнинг одатий тизими ва замонавий мактабда талаб қилинадиган ишининг ижодий табиати ўртасидаги зиддиятни кескин ҳис қилади.
Танланган фан соҳасида ўқитиш методикасини ўзлаштиришнинг турли усуллари мавжуд. Биология ўқитиш методикаси асосий курсини анъанавий ўқитишдан ташқари, биз талабаларга муҳокама жараёнида ўқитувчи ва талаба ўртасида маслаҳат бериш ва ижодий лойиҳаларни яратиш каби мавзулар юзасидан индивидуал ўзаро муносабатлар мавжуд бўлган махсус курслар, ижодий семинарлар, лабораториялар, тўгаракларга боришни таклиф қилдик.
Бугунги кунда олий ўқув юртлари фан ва уни ўқитиш методикаси бўйича замонавий билимлар спектрини ифодаловчи таълим дастурларининг долзарб мазмунини мустақил равишда белгилайди. Aгар таълим тизими мослашувчанликни, замон талабларига адекват жавоб бериш қобилиятини йўқоца, у ҳолда унинг инқирози бошланади, бу ўзини туб қарама-қаршиликларда намоён қилади. Қарама-қаршиликларни бартараф етиш йўлларини илмий излаш мақсадли йўналишни, билим мақомини (ўқув мақсадидан воситага), ўқитувчи ва талаба ўзаро таъсирининг хусусиятини ўзгартиришга, таълим жараёнининг мазмун томонини қайта кўриб чиқишга, "эслаб қолиш ва ишлаб чиқариш" жараёнига эмас, балки ижодий фикрлашга, янги услубни ишлаб чиқишга қаратилган асосланган бўлиши керак. Буларнинг барчаси бўлажак биология ўқитувчиларининг касбий тайёргарлигининг янги тизимини талаб этади.
Бўлажак биология ўқитувчисини самарали квазипрофессионал тайёрлашга қаратилган олий таълимнинг замонавий муаммоларини ҳал қилиш нуқтаи назаридан қуйидаги педагогик шарт-шароитлар ишлаб чиқилган:
1) олий ўқув юртида биологияни ўқитиш методикаси курслари ва махсус илмий фанлар ўртасидаги фанлараро алоқаларни мустаҳкамлаш;
2) педагогик ўқитишнинг янада самарали технологияларини жорий етиш орқали олий ўқув юртида биологияни ўқитиш методикаси курсларини такомиллаштириш.
Талабаларнинг биологик билимларни ўқув ва амалий фаолиятда қўллаш эҳтиёжларини ривожлантириш, ўқувчиларнинг воқеликка муносабати, уларнинг қарашлари, қатъий ишончи, турли ҳаётий вазиятларда хатти-ҳаракатларининг тўғрилигида намоён бўлади. Бу ижодий вазифаларни, муаммоли вазиятларни ҳал қилиш, дидактик ўйин технологияларида иштирок етиш, ўзи-ўзини билиш, лойиҳалаш технологияларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, интерфаол усуллардан фойдаланиш (давра суҳбати, ақлий ҳужум ва бошқалар) орқали амалга оширилади.), синфдан ташқари ишларда (биология синфида, мактаб ўқув-тажриба участкасида, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тадбирларида) амалий машғулотларни ташкил этиш ва бошқалар.
Биологияни ўқитишда талабаларнинг илмий дунёқарашини шакллантиришни босқичма-босқич жараён сифатида кўриш мумкин, бу фаолиятнинг ўзига хос турлари билан тавсифланади:
• талабалар:
- атрофдаги воқелик фактлари ва ҳодисаларини илмий тушуниш вазифасини идрок етиш;
- илмий биологик назарияларни, қонуниятларни тушуниш, англаш;
- шахсий муносабатларнинг намоён бўлиши, илмий билимларнинг ҳақиқатига ишонч;
– амалиёт, ўз қарашларини фаолиятда қўллаш;
- дунёқарашни еришилган ривожланиш даражасида умумлаштириш;
• ўқитувчи:
- дунёқарашни шакллантириш бўйича аниқ вазифаларни белгилаш (дарсларда ёки ўқув жараёнини ташкил этишнинг бошқа шаклларида);
- дунёқараш режасида тушунилган етакчи ғоялар, назарияларни очиб бериш;
- мафкуравий материалнинг идрок етилишини назорат қилиш ва бу жараённи бошқариш;
- дунёқарашни шакллантириш жараёни натижаларини ҳисобга олиш;
- янги вазифаларни белгилаш ва уларга эришиш даражасини тавсифлаш (умумлаштириш).
Талабаларнинг илмий дунёқарашини шакллантириш жараёнини барча босқичларда самарали амалга ошириш учун биз педагогик жараённинг таркибий бирлиги сифатида махсус ташкил етилган шахсни ривожлантирувчи тарбиявий вазият деб қарадик. Биология ўқитишда уни амалга оширишнинг муҳим шартларидан бири ўқув фаолияти билан ўқувчининг ҳаётий тажрибаси ва мустақил ижодий фаолияти ўртасидаги бог`лиқликдир. Шунга мувофиқ мактабда "Биология" фанининг анъанавий мазмуни қайта тикланди: дунёқарашнинг биологик тушунчаларига, ижодий вазифаларга, муаммоли вазиятларга, дунёқарашга йўналтирилган саволларга эътибор қаратилди, бу ўқувчиларнинг ташаббуcкорлик ва ижодкорлик каби дунёқарашларнинг намоён бўлишига ёрдам берди.
Олий ўқув юртларида талабалар томонидан амалга ошириладиган фаолиятни касбий жараёнларда бажариши керак бўлган фаолият билан таққослашда биз жуда кўп фарқларни кўришимиз мумкин: ўқув фаолияти ақлий жараёнларни ривожлантирганса, амалий фаолият касбий компетенцияни ривожлантиришни талаб қилади; ўқув жараёнининг объекти билим бўлса, квазипофессионал фаолиятда эса - бола, унинг психологияси, ички дунёси ; ўқув жараёнида кўплаб боғлиқ бўлмаган фанларни ўқитиш дарс жадвали асосида ташкил етилади, иш жараёнида у ўзини тизим сифатида намоён қилади; ўқув жараёнида талабадан диққат, маҳорат, хотира қобилиятлари талаб қилинганади, иш жараёнида у бир тизим сифатида пайдо бўлади, тана, руҳ ва руҳият билан бутун, у ўзини ўқитувчи сифатида намоён қилади, назорат қилувчи фаолиятни намойиш етади; таълим жараёнида ўқувчилар статистик маълумотларни оладилар, касбий фаолиятда эса эгалланган билимларни уйғунлаштириш зарур; таълим жараёнида талаба фундаментал нуқтаи назардан ёлғиз ҳаракат қилар экан, касбий фаолиятда бир нечта мутахассислар умумлаштирилади [2]. Талабаларнинг касбий ва педагогик амалиёти ўқитувчи шахсини шакллантириш жараёнида устунлик қилади.
Кўпгина олимлар педагогик таълимни ўрганиб, касбий тайёргарлик тамойилларини ажратишади. Ф. Гоноболина, О. Шчербакова, И. Гришина, Н. Кузмина, В. Сластенина, Л. Спиринлар каби олимларнинг ишларини еътироф етиш лозим. О. Aбдулина, A. Aлексюк, В. Aндрушченко, Х. Балла, В. Бондар, О. Хлузман, И. Зязюн, В. Кремен, В. Кузя, В. Луговой, О. Мороз, Н. Нйчкало, О. Пиехота, О. Савченко олий таълим тизимини ислоҳ қилиш ва модернизация қилиш хусусиятларини, индивидуаллаштириш, талабага йўналтирилган таълимни инсонпарварлаштириш муаммоларини кўриб чиқишган.
Л. Вовк, М. Евтуха, Р. Семерникова, М. Ярмаченко, A. Беляева, A. Верхола, В. Губар, Х. Захаревич, М. Козий, Х. Терешченко, О. Савченко, Д. Тхоржевский, Иу. Чирва ўқитувчилар тайёрлаш муаммоларини ўрганишган.
И.Бехи, A.Бойка асарларида ўқувчиларни шахсга йўналтирилган тарбиялашнинг мазмуни ва йўналишлари, бўлажак ўқитувчининг ижодий, ижтимоий фаол шахсини шакллантириш; О. Киричук, Х. Пустовит, С. Сйсоева, О. Сухомлинский, Т. Сушченко. Н. Демяненко, В. Майборода, Р. Кулиш педагогик амалиётнинг шаклланиш тарихини умумий педагогик тайёргарликнинг бир қисми сифатида ўргандилар.
В.Сластионин касбий-педагогик тайёргарликни ўқитиладиган фан ва турдош фанлар бўйича катта ҳажмдаги ижтимоий-сиёсий ва илмий билимларга эга бўлиш, юқори даражадаги умумий маданиятга эга бўлиш, педагогик назария, умумий ва ёшга оид педагогик психология билимларига эга бўлиш, педагогик вазифани ҳал қилиш ва ўз-ўзини танқидий таҳлил қилиш қобилияти, таълим фаолиятининг тегишли аниқ турларини бажариш малакаси деб белгилайди [8].
E. Зеер касбий тайёргарликни касбий билим, кўникма ва малакалар тизимини, шунингдек касбий муҳим ва ижтимоий аҳамиятга эга шахс сифатларини шакллантириш, типик касбий вазифаларни ҳал қилишда тажриба орттириш, шахснинг касбий йўналишини шакллантириш деб тушунади [1].
Г. Шулдик ва В. Шулдик педагогик амалиётни талабанинг назарий тайёргарлиги ва унинг келажакдаги иши ўртасидаги боғлиқлик деб аташади. Уларнинг таъкидлашича, педагогик амалиёт давомида талабанинг нафақат мустақил ишга назарий ва амалий тайёргарлиги текширилади, балки бўлажак ўқитувчи шахсининг ижодий салоҳиятини таъминлаш учун кэнг имкониятлар яратилади [209].
O. Павлик касбий тайёргарликни ўзига хос мазмунга эга бўлган психологик-педагогик тизимнинг таркибий қисми, елементлар, муносабатлар шакллари, ўқув фаолиятининг ўзига хос хусусиятлар, билим ва кўникмалар сифатида белгилайди [5].
Квазипрофессионал фаолият касбий фаолиятни шакллантирадиган ўқитиш усули сифатида кўриб чиқилиши керак, бунда талабалар дарснинг тор мавзуси билан ишлашдан ташқарига чиқадилар, лекин ҳақиқий вазиятларни моделлаштириш орқали касбий муаммоларни ҳал қиладилар.
Квазипрофессионал фаолият синфда ҳақиқий биология дарсининг шарт-шароитлари ва динамикасини таъминлайди. A.Кузминский, Н.Тарасенкова ва И.Акуленколар квазпрофессионал фаолиятни ўқитувчининг келажакдаги фаолияти модуляцияланган вазиятларда касбий компетенция амалга ошириладиган фаолият деб тушунадилар. Энг муҳим ўринни дарснинг бир қисмини рағбатлантириш ёки дарсда муайян вазифа устида ишлаш беришади.
Диссертация ишининг асосий мақсади - бўлажак биология ўқитувчисини тайёрлашда квазипрофессионал фаолиятнинг ролини аниқлашдир.
Оммавий ахборот воситалари айниқса телекоммуникация технологияларининг ривожланиши биологияни ўқитишнинг мақсадлари, мазмуни, воситалари, усуллари ва шаклларини замонавий даражада тубдан қайта кўриб чиқишни талаб қилади ва бу эса таълим тизими ва профессор-ўқитувчилар таркибини тайёрлашда акс етади. Ўрта ва олий таълим мактабларида биологияни ўқитишнинг турли хил ўқув шароитлари, ёндашувлари ва мазмуни биологияни ўқитишга сезиларли таъсир кўрсатади.
Биология ўқитувчиларини тайёрлаш тизимини шакллантиришга янгича ёндашувлар аниқланди:
- замонавий таълимнинг мураккаб тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда: стандартлаштириш, технологиялаштириш, инсонпарварлаштириш, узлуксизлик, ахборотлаштириш ва бошқалар;
–бўлажак ўқитувчиларни тайёрлашнинг касбий-педагогик йўналтирилганлиги ва ўқувчиларни касбий йўналтирилган ўқитиш ва ўқитиш ғоялари билан бўлажак ўқитувчиларнинг услубий тайёргарлигини консептуал даражадан тезкор даражага ўтказиш;
– турли хил асосий ўқув юртлари, ўқув дастурлари ва улар учун биология дарсликларини жорий етиш. Бу эса бўлажак ўқитувчиларни биология фани бўйича мактаб таълимининг доимий ривожланаётган ўзгарувчан тизими билан методик тайёргарлигини мувофиқлаштиришни талаб этади.
Юқоридаги принципларни бўлажак биология ўқитувчиларини тайёрлашда квазипрофессионал фаолиятдан фойдаланилгандагина қўллаш керак.
Квазипрофессионал фаолият маъруза, лаборатория, мустақил таълим ва амалий машғулотларига лойиҳалаш технологияларини, муаммоли таълим технологиялари, дидактик ўйин технологияларини киритиш усули билан ҳам, умумий таълим муассасаларида амалиёт ўташ орқали ҳам амалга оширилиши мумкин.
Биологияни ўқитиш концепциясидаги чуқур ўзгаришлар ва ўқув дастуридаги ўзгаришлар таълим жараёнининг вазифаларини бажаришга тўсқинлик қилади.
Афсуски, ҳозирги кунда малакали биология ўқитувчилари етишмаяпти. Биология дарсларини замонавий ташкил этиш ўқитувчиларнинг малакаси пастлиги сабабли кўплаб камчиликларга эга, аммо кўпинча бундай тайёргарликнинг мутлақо етишмаслиги ҳолатлари ҳам учрайди.
Умумтаълим мактабларида биологияни ўргатишнинг методик тизимлари, фаннинг таркибининг эскирганлиги, замонавий биология фанига мутлако мос келмаслиги ҳозирги куннинг энг асосий муаммолардан бири бўлиб турибди.
Ўқувчилар ва ўқитувчиларнинг ҳақиқий малака даражаси, биологияни ўқитишнинг ресурс базасининг ривожланиши, мактабларда лаборатория жиҳозларининг тақсимланиши, фанлараро алоқадорликнинг амалга оширилиши, ўқув фанларини интеграциялашуви кабилар ҳар доим ҳам бугунги кун талабларига жавоб бермайди.
Демак, "Биология ўқитувчиси" мутахассисли кўпчилик университетларда ягона ихтисослик эканлигини таъкидлаш лозим.
Биз Ўзбекистондаги айрим олий ўқув юртларида биология ўқитувчиларини тайёрлаш масаласини ўрганиб чиқдик, хусусан, "Биология ўқитувчиси" мутахассислиги бор-йўқлиги ёки биология ўқитувчиси малакаси педагогика мутахассисликлари талабаларига берилганлигини таҳлил қилдик. Натижалар 1-жадвалда келтирилган.