Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

5. Жанжал социал ривожланишнинг омили сифатида
Биргаликдаги ижоднинг социал жараёни ўзгарувчанларининг ўзаро ҳамкорлиги натижасида беқарор динамик мувозанат вужудга келади. Якка шахслар ва гуруҳларни ўзаро боғлиқлиги тасодифий ўзгарувчанликка қарама-қарши детерминацияланган муносабатларни пайдо бўлишидан иборатдир. Ушбу нуқтаи назардан социал ўзаро боғлиқлик, таркибий қисмлар, ички ва ташқи муҳит, ўртасидаги белгиланган тартибни билдиради. Масалан, концепсус (умумий рози бўлишлик) ички мувозанатни намоён бўлишларидан биридир, бу ички тартиб ташқи муҳитга нисбатан эса ҳам жамоавий ақлли яратиш ва ҳам гуруҳга гуруҳли эгоизм кўринишида бўлиши мумкин.
Шундай қилиб, инновацион гуруҳнинг тизим сифатидаги социал мавқеи аста секин шаклланади. Қайси ерда янги ролли тақсимланиши, гуруҳни динамика ва социал ўзаро ҳамкорлик мавжуд бўлса, социал мослашувнинг ўзининг меъёрлари амалда бўлади, ҳам ички ва ҳам ташқи муҳитга нисбатан белгиланган асосий вазилар ва меъёрлар бажарилади.
Гап яна у ёки бу тизимни параметрлар ва ўзгарувчанлар тизимнинг ўзининг тузилмаси ўзгармасдан ўзгариши мумкин бўлган зарурий белгиланган миқдорий доиралар ҳақида кетмоқда. Ушбу нуқтаи назардан якка шаҳслар ва масалан, консенсус ва жанжалнинг нисбатини белгилаб берувчи гуруҳли динамика ҳолати параметрларини психологик реакцияни кўриб чиқиш зарур. Инновацион фаолияни социал жараён сифатида кўриб чиқиш тизимнинг янги ғояни илгари суриш пайтидаги мувозанатсизлик, кейин ғояни мослашишдаги оралиқ ва гуруҳ аъзолари томонидан уни қарама қаршилик қилувчи жараёнлар жанжални мавжудлигидан консенсуснинг мувозанатли ҳолатига кейинчалик эришишига эътиборни қаратиш каби ҳолатлари ўстасидаги ҳаракатчан мувозанатни олади
Жанжал социал ривожланишнинг муҳим ҳолатларидан бири ҳисобланади. Жанжалнинг жараён сифатидаги динамикаси уни мусобақа, мослашиш ва ўзлаштириш билан бир қаторда социал ўзаро ҳамкорликнинг асосий турдаридан бири қилади. Жанжал социал аҳамиятли мақсадларга эришишнинг воситаси бўлади. У инновацион фаолиятнинг фаол ҳаракатлантирувчи кучи бўлиши керак. Бошқача фикрлаш ва жанжалга йўл қўйишни ғояларни ажойиб алмаштириш билан бир қаторда новаторлик ташкилотларни ривожланишининг меъёри бўлиб қолади.
Албатта, жанжал ҳамма вақт ҳам, айниқса ахлоқий томондан мақсадга муофиқ эмас. Аммо жанжалларни йўқлиги ташкилотни ижодий ўсишни секинлашишиги ва пировардида тўлиқ қотиб қолишга олиб келиши мумкин.
Анъанаиий менежмент бошқача фикрлашлар ва жанжалларнинг зарар келтириши ғоясидан келиб чиқади. Тегишли меъёрлар, лавозимли йўриқномалар ва қоидалар ишлаб чиқилганлигидан улар агар жанжалларни олдини ололмасалар ҳам, уни жуда бўлмаганда тезроқ бартараф қилишга мўлжалланганлар. 1970 йиллардаги менежментнинг назарияси ва амалиёти жанжалларни вужудга келишига йўл қўйса ҳам, аммо уларни якка шахс ва жамоа ёки гуруҳ ва юқори раҳбарлик манфаатлари ўртасидаги зиддиятларнинг натижаси деб ҳисобланган. Жанжалсизлик «ижодий муносабатлар» ва «ташкилий ривожланиш» назарияси тарафдорлари томонидан меҳнатни рационал ташкил қилишнинг гарови деб ҳисобланган.
Шубҳасиз, жанжалларнинг бир қисми шахслараро ва гуруҳларародан иборат. Аммо кўпгина жиҳатлардан жанжал моҳияти бўйича илмий мусобақа, ахборотларнинг қўшимча манбаи ва инновацион фаолиятни ривожланишига муқобил ёндошишларга айланади. Жанжал ҳам ташқи ва ҳам ички социал-иқтисодий ва технологик муҳитнинг объектив шароитларидан келиб чиқиши мумкин. Жанжалнинг замонавий тушунишга нафақат уни вужудга келишининг кўп сонли манбалари, жанжалли вазиятларни ривожланиши ва ҳал қилиниши тадқиқот қилиш, балки жанжалнинг вазифавий оқибатларини, шу жумладан социал масофа нуқтаи назаридан ўрганиш ҳам киради.
Кичик гуруҳлар, айниқса илмий жамоалар учун муҳим социал- психологик тадқиқотларда социал масофа тушунчаси ўз ичига якка шахслар ва гуруҳлар ўртасидаги муносабатларни, якка шахсларнинг ижод жараёнидаги ўзаро ҳамкорлигини, якка шахсларни инновацион фаолият авж олгани сари уларни яқинлашишлар ва ёки узоқлашишларини билдиради. Бундай мавзуда жанжал жамоадаги яқинлашиш ва бегоналашиш даражаси, унинг социал ва касбий сафарбарлиги, бирлашганлиги ва коринишни топиш имкониятидан иборат бўлади. Касб маҳорати, тажриба, ахборотга эгалиги даражаси ва бойликлар тизимидан ташқарии худди жанжал ижод жараёнининг жамодаги шахснинг хулқига ундавчи сабаб кўрсатиши даражасини аниқлайди. Новатор олим учун инновацион фаолиятнинг мақсадни мўлжаллаш ва ҳақиқатлар ўртасидаги мосликни йўқлиги жанжалнинг асоси бўлиши мумкин³⁰.
Иноовацион фаолиятда нафақат шахслараро ва гуруҳлараро жанжалли вазиятлар, балки илмий ва ташкилий тузилмаларнинг такомиллашганлиги, технологик ва иқтисодий ривожланишлар мақсадларининг зиддиятлилиги жанжалларнинг манбалари бўлиб хизмат қилишлари мумкин. Жанжал ҳар хил тасаввурлар манфаатлар ва бойликларга асосланиши мумкин. Айниқса, кўпроқ жанжаллар якка раҳбарликни йўқлиги, горизонтал тузилмаларни устуворлиги, ташкилотларнинг матрицали ва вазифавий турларида вужудга келадилар. Кўпгина вазиятларда жанжаллар нафақат ташҳис қўйиш вазифасини бажарадилар, балки қўйилган мақсадларга эришининг ягона йўли бўладилар.
Жанжалшуносликда жанжалли вазиятни вужудга келишини башорат қилиш ва жанжални бошқариш алоҳида ўринни эгаллайди. Анъанавий тузилмаларда амалда жанжалларни башорат қилиб бўлмайди. Ваколатларни Аниқ чегаралаш ва бошқаларга топшириш, блокли иерархик биргаликда бўйсуниш тамойилидан фойдаланиш йўли билан жанжали вазиятларни бартарф этиш ва ҳал қилиш мумкин. Жанжалли вазиятлани ҳал қилишнинг йўлларидан бири уни бостиришдир. Бостиришга асосланган жанжални ташқи бошқариш жараёни зиддиятларни ҳал қилмайди, балки уни ичкарига ҳайдайди. Инновацион фаолиятда бундай ёндошишлар узоқ вақтли турғун вазиятни келтириб чиқаришлари мумкин.
Очиқ тизимларда жанжални бошқаришга бошқа жиҳатлардан ёндошиши керак. Жанжалга социал-психологик объектнинг вақтинча ҳолати сифатида қаралади ва уни бошқариш вазиятли асосда амалга оширилади. Ҳаммадан аввал мақсадлар, кўрсатмалар, қадриятларни бирга бўла олишнинг таҳлили ўтказилади. Кейин жанжалли вазиятлар расмий ва норасмий битимлар орқали тартибга солиш режаси мўлжалланади. Тушуниб етилган келишув конструктив фаолият билан бирга бўлиши керак. Тизимли башоратли ёндашиш асосида келишувга эришиш бўйича энг яхши натижаларни олиш мумкин.
Жанжалли вазиятларни бошқаришнинг туркумий усуллари энг унумли бўлади. Умумий аҳамиятга эга мақсадлар ва қадриятларни белгилаш жанжал сабабларини текислайди, аввал душман бўлган томонлар, гуруҳлар ва якка шахсларни фаолиятнинг юқори тамойилларини амалга ошириш учун бирлаштиришга ёрдам беради. Мукофотлар тизими тузилишини бошқариш ходимлар ҳаракатларини яхшироқ бошқариш ва қўйилган мАқсадларни амалга оширишга кўмаклашади. Жанжалларни бошқаришнинг бу барча усуллари тизимли- ташкилий асосга эга.
Кўпгина тадқиқотлар натижалари бўйича шундай хулосага келиш мумкинки, гуруҳ аъзоларининг мувофиқ миқдори 5 дан 11 кишигача. 5 тадан камроқ одамдан ташкил топган лойиҳа гуруҳи ҳам унинг социал мавқеи ва ҳам унинг аъзоларининг вазифавий ролларининг етарли бўлмаган равшанлиги туфайли нисбатан паст бошқарувчанлик билан таърифланади. Кичик гуруҳда ролли вазифаларнинг тақсимланиши ўз-ўзидан келиб чиқувчи характерга эга ва касбий талабларга мос келмайди.
11 кишидан ортиқ аъзоларга эга лойиҳа гуруҳи ҳам мувофиққа нисбатан, ёмонроқ бошқарилади, чунки «четки қисм» «ўзакдан» анча узоқроқда бўлиши ва у ерда умумий марказий йўналиш билан боғлиқ бўлмаган социал ва психологик жараёнлар содир бўлиши мумкин. Бундай гуруҳда ҳам вақт ҳам гуруҳнинг самарали фаолиятида ёрдам Бера олмайдиган норасмий ташкилот вужудга келиши мумкин. Бундай гуруҳлар оширилган жанжалкашлик ва ҳис-туйғули ва психологик муносабатларни касбий устидан устуворлик қилиши билан таърифланади. Катта гуруҳлар иккита ёки кўпроқ душман гуруҳчаларга бўлинишлари мумкин, улар ўзаро келишув тизимини бузадилар ва социал алоқани узиш билан қўрқитадилар ва аксинча, ката гуруҳларда касбий фойдали жанжаллар ва мусобақалашишлар ўрнига социал хотиржамликка мослашиш тенденцияси устуворлик қилиши мумкин. Бундай гуруҳларда ижодий янгилик киритишни амалга ошириб бўлмайди.
Гуруҳли меъёрлар гуруҳ аъзоларига уларни кутаётган хулқни кўрсатишга қаратилганлар. Меъёрлар унинг аъзоларига ғоятда кучли- ҳам ижобий ва ҳам салбий таъсир кўрсатадилар. Лойиҳа раҳбарига айниқса, ўз ичига ташкилот учун фахрланиш, жамоавий меҳнатга интилиш, қўйилган мақсадга эришишни мўлжаллаш, юқори касб маҳорати ва ҳ.к.ни олувчи ижодий гуруҳли меъёрларни қўллаб-қувватлашни бу меъёрларни қўллаб-қувватловчи психологик механизм деб ҳисоблаш керак. Худди гуруҳда шахсни ўзини ўзи рўёбга чиқариши содир бўлади ва бу жараён гуруҳли динамикага кўпроқ боғлиқдир. Гуруҳда якка шахслар хулқини Рағбатлантириш содир бўлади, уюшқоқлик ва жамоавийлик содир бўлади. Шунинг билан бир вақтда гуруҳ агар шахс гуруҳнинг меъёрларига тушмаса уни гуруҳдан итариб чиқариши мумкин. Юқори уюшган гуруҳлар мулоқот, тушуниш ва келишувнинг юқори даражаси билан таърифланадилар. Худди шу ерда муваффақиятли ишонч ва инновацион муқобилларни амалга ошириш учун микросоциал муҳит яратилади.
Гуруҳни юқори уюшганлиги шахсни бошига ва унинг ижодий қобилиятини текислашига олиб келмаслигидан жараёнлар ва касбий табақалашувни инкор қилиши жанжалли вазиятни бошлашига олиб келади, у кейинчалик жанжал вазиятни кескинлашуви ёки шахснинг гуруҳдаги хулқининг мақсадга мувофиқ бўлмаган турига олиб келади. Аммо гуруҳли уюшқоқлик яна ташқи муҳитни ўзгаришига ҳам таъсир қилади.