Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, мирзо улуғбек номидаги тошкент давлат университети

в) Бутун ва қисм.

Маълумки, борлиқцаги ҳар бир нарса, ҳодиса, жа раён бизнинг кўз олдимизда бир бутунлик сифатидагавдаланади. Биз уларни ўрганар эканмиз, уларнингқисмлардан, бўлаклардан, компонентлардан, элемент лардан иборатлигини кўрамиз. Бу қисмлар, бўлаклар,компонентлар, элементлар ўзаро муайян қонуниятларорқали бирикиб, маълум тузилишдаги бир бутун нар сани, ҳодиса ёки жараённи ташкил қиладилар. Бу нар са ва ҳодисаларнинг маълум бир гуруҳи ўзаро бирикиб,бирон бир системани ҳосил қилади. Бу эса маълумструктурага эга бўлиб, муайян элементлардан иборатбўлади. Бундаги бутун, қисм, система, структура, эле ментлар ўзаро диалектик бирликда, боғланиш ва ало қадорликда мавжуд бўлади.
Хўш, бутун ва қисм деб нимага айтилади?
Бутун — ўзаро диалектик алоқадорликда бўлганқисмлар, бўлаклар, томонлар, элементлар, компонент ларнинг узвий бирлигидан иборат бўлган алоҳида нар са, ҳодиса, жараёндир. Масалан, бизни ўраб турганолам бир бутундир.
Қисм эса шу бутунни ташкил қилган, унинг тарки бидаги маълум бўлак, компонент, элементдир. Маса лан, бир бутун оламнинг бир қисми табиатдир.
Борлиқдаги нарса ва ҳодисаларга хос бўлган бутунва қисмларнинг ўзаро қонуниятли алоқадорлиги «Бу тун ва қисм» категорияларида акс этади ва ифодалана ди. Опамдаги ҳар бир предмет (ҳодиса, буюм, процесс)ана шу бутун ва қисмларнинг диалектик бирлигиданиборат. Масалан, лексикологияга оид «ишчилар» сўзини олсак. Бу сўз: «иш» — «чи» — «лар» каби маънолиқисмлардан иборат. Бу қисмлар ўзаро бирикиб, бирбутун «ишчилар» сўзини ҳосил қилади.
Бутун ва қисм ўзаро диалектик ачоқадорликдадир.Бутуннинг умумий табиати уни ташкил қилувчи қисм ларнинг умумий хусусиятларидан келиб чиқиб, бутунтаркибидаги ҳар бир қисм бутуннинг ўзига хос хусу сиятини маълум даражада ифодалайди. Лекин бутунниташкил қилган бу қисмлар бутун таркибида ҳар бириалоҳида-алоҳида эмас, балки бутуннинг бўлаклари си фатида кўринади. Унда бутунга хос маълум хусусиятқисмларга ҳам хос бўлиши мумкин. Шу билан бирга,бутун таркибидаги қисмлар бутун билан умумий бир ликка эга бўлиши билан бирликда, улар билан ўзарозиддиятда, қарама-қаршиликда бўлиши ҳам мумкин.Бутунсиз қисмлар ва қисмларсиз бутун йўқ ва бўлишимумкин эмас, улар фақат ўзаро алоқадорликда, бир ликда, биргалиқца, бир-бирини тақоза қилган ҳолдамавжуд бўлади. Бунда бутунни ташкил қилувчи қисм лар ҳам ўзаро бир-бирлари билан таъсир ва акс таъсирқилиб туришади. Бутун ва қисмларнинг бу ўзаро таъ сир ва акс таъсир қилиб туришлари натижасида бутунва қисмларнинг ўзгариши ва ривожланиши содир бў лади. Бундан ташқари, ҳар бир бутун ва қисмларобъектив реалликдаги бошқа бутунлик ва қисмлар би лан ҳам муайян алоқадорлиқда ва боғланишда бўлади.
Бутун билан қисм алоқадорлигининг уч типинифарқ қилиш мумкин:
1. Бутуннинг бирор қисми унинг таркибидан чиқа риб ташланса ёки бу қисм яна қайтадан бутун тарки бига киритилса, бутун сифат жиҳатдан ўзгармайди.
2. Бутуннинг қисмларидан бири бутун таркиби дан чиқарилиши ёки бу қисм қайта бутун таркибигакиритилиши билан бутун бутунлай ёки қисман ўзга ради.
3. Бутуннинг қисмлари ўзгариши билан бутун ҳам,ёки бутуннинг ўзгариши билан унинг қисмлари ҳамўзгаради.
Бутун ва қисм категориялари инсон томониданборлиқни билиш ва ўзлаштиришнинг маълум шаклла ри сифатида дунёнинг бирлиги муаммосини илмий ҳалқилишда муҳим роль ўйнаган.