Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган мухандислик -қурилиш институти

14– расм. Н = f(N) графиги
ГАЭСларни иқтисодий асослаш бўйича ҳисобий харажатлар (ҲХ) усулидан фойдаланилган. Бунинг асосий сабаби ҳисобларда энерготизим ѐки истеъмолчининг маълум шартлари учун мўлжалланган ГАЭСнинг самарадорлиги унга муқобил, алмаштириш мумкин бўлган газотурбина ѐки конденсация ИЭС билан таққослаб аниқланади ва бу анчагина ҳисоблаш услубини соддалаштиради ҳамда ГАЭС самарадорлиги тўғрисида кўпроқ маълумот беради[26, 44 бет].
ҲХ усули бўйича аниқланадиган ГАЭСнинг самарадорлиги қуйидаги шартга асосан аниқланади

ГАЭС бўйича йиллик ҲХ умумий ҳолда қуйидаги қисмлардан иборат

РЗ_ЭКС– ГАЭС бўйича йиллик эксплуатация ҲХ.
РЗ_НС- юқори сув ҳавзасида сувни тўплаш учун НСда электр энергияси
истеъмоли учун тўланадиган ҲХ.
К_ГАЭС–ГАЭСда капитал маблағлар суммаси.
λ – банк кредити фоизи.
РЗ_СН– энерготизимда ҲХнинг тизим ишончлилиги яхшиланганлиги сабабидан тежами суммаси (энерготизимда ГАЭСдан суткадаги юклама тушиб кетганда фойданилганлиги учун ИЭСларнинг иш режими яхшиланганлиги, энергия ишлаб чиқариш қув ва тларининг тузилмаси ва энергия сифати яхшиланганлиги, талофат заҳираси ва синхрон компенсаторрежимларида қўлланиши туфайли)
ГАЭСда капитал маблағлар суммаси К_ГАЭСбир кило ва тт ўрнатилган қув ва тга мос келувчи солиштирма капитал маблағлар билан ифодаланадиган йириклаштирилган кўрсаткичлар билан аниқланади
ГАЭС бўйича йиллик эксплуатация ҲХ РЗ_ЭКСХалқаро молия корпорацияси қарамоғидаги Fichtner Management Consulting AG консалтинг компаниясининг йўриқномаси асосида аниқланади
Ҳисоблардаги λ коэффициенти бажарилиши шарт бўлган ташқи ҳолатларни, яъни инвестор томонидан қўйилган талабларни ўзида акс
эттиради. Ҳар хил ва риантлар λ min и λ maxоралиғида λ бир-биридан сал фарқ қиладиган ҳар хил қийматларга эга бўлиши мумкин, яъни у λmin>λ>λmaxоралиқда жойлашади. Фарқларнинг кам бўлишига қарамасдан λ ҲХнинг қийматларига катта таъсир ўтказади.
Шундай қилиб, ҲХ нинг минимал суммасига тўғри келадиган λ қиймати капитал маблағлар иқтисодий самарадорлигининг баҳолаш коэффициенти ҳисобланади ва лойиҳани сармоялашнинг оптимал дисконт қулай ставкаси ни аниқлаш учун асос бўлади.
Дисконт ставкасини танлаш сармоядорлик муҳити ва инфляция ўзгариши билан боғлиқ капитал харажатларининг, пул оқимларининг ва йиллик харажатларнинг муқаррар ўзгаришини ҳисобга олиш учун зарур.
Дисконт ставкасини ўзгартириш, албатта, ГАЭСнинг капитал харажатланини қоплаш муддатининг ўзгаришига олиб келади.
Ҳозирги ва қтда иқтисодий ҳисоб-китоблар учун асосий масала -киритиладиган сармоянинг турли ва риантлари, хавф ва даромад тамойиллари асосида дисконт ставкасини танлаш ва асослаш ҳисобланади.ГАЭСларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш (DGU 02721) дастури билан бажариладиган юқорида келтирилган методика асосида амалга оширилади.Экви ва лент қув ва тга эга бўлган ИЭС бўйича умумий ҲХ миқдори қуйидаги ифода билан аниқланади

БундаЭРЗ- ТЭС бўйича йиллик эксплуатация ҲХ;
РЗ_ТОП- ѐқилғи учун сарф бўладиган ҲХ.


БундаРЗ_Э- ТЭС бўйича йиллик эксплуатация ҲХ;
РЗ_ТОП- ѐқилғи учун сарф бўладиган ҲХ.

З_Т- станцияга бериладиган ѐқилғи, $/т.ш.ѐ. (тонна шартли ѐқилғи)
в- ѐқилғининг солиштирма сарфи, т.ш.ѐ./кВт·час.
Эксплуатацион харажатларРЗ_Э, ѐқилғини ташиш учун транспорт харажатлари РЗ_ТРАНС, экологик тадбирлар учун харажатлар РЗЭК, ИЭС бўйича капитал харажатлар КТЭСамалдаги методика ѐрдамида йириклаштирилган кўрсаткичлар асосида билан аниқланади[29, 78 бет].
Мисол сифатида, 23.07.2017 да "Ўзбекенерго" ОАЖ дан олинган кунлик
энергия ишлаб чиқариш графигидан фойдаланиб ГАЭС самарадорлиги
ҳисобланган (15-расм). Графикда 6 соат давомида 2000 МВт∙соат электр
энергиясини насос режимида истеъмол қиладиган ва шунга экви ва лент
ҳажмдаги сув ҳажмини юқори сув ҳавзаларида тўплайдиган ГАЭСлар
тизимининг иш режими кўрсатилган. Агар ГАЭС ФИК 0,75 қабул қилинса, тўпланган сув ҳажми ѐрдамида 6 соат давомида 1500 МВт∙соат электр энергиясини тиғиз пайтда ишлаб чиқариш мумкин .
ГАЭСнинг иқтисодий самарадорлиги ҳисоблари натижалари уни худди шу қув ва тлардаги ИЭС билан таққослаганда йилига 41812 минг долларни тежаш, капитал харажатларни 6 йилда қоплаш ва ишлаб чиқариладиган
электр энергия таннархи $ 0,09 / кВт·соат бўлиши имкони борлигини кўрсатди. Бунда графикнинг нотекислик коэффициенти 0,72 дан 0,91 гача ўзгаради.
Яна бир мисол сифатида Талимаржон ИЭС ва Қарши магистрал канали насос станциялари базасида ГАЭС-НС-ИЭС тизимидан фойдаланиш схемаси
кўриб чиқилди. ИЭСнинг кунлик энергия ишлаб чиқариш графиги ва унда акс эттирилган ГАЭС иш режимлари 16-расмда кўрсатилган.
Мазкур ГАЭС қуйидаги кўрсаткичларга эга
1. ГАЭС қув ва ти: НР даНГАЭСN= 150 МВт ва ТРда ТГАЭСN=52,5 МВт;
2. Ишлаш ва қти: НРда 2,0 соат ва ТРда 4,5 соат;
3. Сув ҳавзалари ҳажми: V =700000 м