Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат

Sehrli kvadrat usuli: Sehrli kvadrat deb, katakchalariga 1 dan boshlab sonlar 
yozilgan, undagi har bir ustun, satr va diagonal bo‘yicha sonlar yigindisi bitga songa 
teng bo‘lgan kvadrat shaklidagi jadvalga aytilali. Agar 4x4 jadval bo‘lsa har bir ustun, 
satr va diagonal bo‘yicha sonlar yigindisi 34 ga teng bo‘ladi. Sehrli kvadratdagi sonlar 
o‘rniga matn joylashtiriladi va matn satr bo‘yicha o‘qiladi. 
Misol: AMALIY MATEMATIKA 
4x4 ulchovli sexrli kvadratni olamiz, bu erda sonlarning 880 ta xar xil 
kombinatsiyasi mavjud. Kuyidagicha ish yuritamiz: 
16 
3 
2 
13 
5 
10 
11 
8 
9 
6 
7 
12 
4 
15 
14 
1 
Jadvalga matnni joylashtiramiz 
A 
A 
M 
T 
I 
E 
M 
A 
T 
Y 
M 
A 
L 
K 
I 
A 
Shifrlangan matn jadval elementlarini satrlar bo‘yicha uqish natijasida quyidagi 
ko‘rinishda shakllanadi: AAMT IEMA TYMA LKIA 
Polialfavitli almashtirish usuli: Bu usul dastlabki matn simvollarini 
almashtirish uchun bir necha alfavitdan foydalanishga asoslangan. Rasman polialfavitli 
almashtirishni quyidagicha tasavvur etish mumkin. N-alfavitli almashtirishda dastlabki 
A
0
alfavitdagi S
01
simvoli A
1
alfavitdagi S
11
simvoli bilan almashtiriladi va h. S
0n
ni S
nn
simvol bilan almashtirilganidan so‘ng S
0(n+1)
simvolning o‘rnini A
1
alfavitdagi 
S
1(n+1)
simvol oladi va h. 
Polialfavitli almashtirish algoritmlari ichida Vijiner jadvalini ishlatuvchi 
algoritm eng keng tarqalgan. Vijiner jadvali [RxR] o‘lchamli kvadrat matritsadan 
iborat bo‘lib, (R-ishlatilayotgan alfavitdagi simvollar soni) birinchi qatorida simvollar 
alfavit tartibida joylashtiriladi. Ikkinchi qatordan boshlab simvollar chapga bitta 
o‘ringa siljitilgan holda yoziladi. Siqib chiqarilgan simvollar o‘ng tarafdagi bo‘shagan 
o‘rinni to‘ldiradi (siklik siljitish) [2-68.b]. Agar o‘zbek alfaviti ishlatilsa, Vijiner 
matritsasi [36x36] o‘lchamga ega bo‘ladi ( 1 -rasm). 
1-rasm. Vijiner jadvali 
SHifrlash takrorlanmaydigan M simvoldan iborat kalit yordamida amalga 
oshiriladi. Vijinerning to‘liq matritsasidan [(M+1),R] o‘lchamli shifrlash matritsasi 

---

210 
T(SH) ajratiladi. Bu matritsa birinchi qatordan va birinchi elementlari kalit 
simvollariga mos keluvchi qatorlardan iborat bo‘ladi. 
Agar kalit sifatida  so‘zi tanlangan bo‘lsa, shifrlash matritsasi beshta 
qatordan iborat bo‘ladi. (2- rasm)
2.-rasm. «G‘O‘ZA» kaliti uchun shifrlash matritsasi. 
Vijiner jadvali yordamida shifrlash algoritmi quyidagi qadamlar ketma-
ketligidan iborat.
1-qadam. 
Uzunligi 
M 
simvolli 
kalit 
K 
ni 
tanlash. 
2-qadam. Tanlangan kalit K uchun [(M+1),R] o‘lchamli shifrlash matritsasini 
qurish. 
3- qadam. Dastlabki matnning har bir simvoli tagiga kalit so‘zi joylashtiriladi. 
Kalit keraklicha takrorlanadi. 
4-qadam. Dastlabki matn simvollari shifrlash matritsasi asosida shifrlanadi 
5-qadam. Shifrlangan ketma-ketlik ma’lum uzunlikdagi (masalan 4 simvolli) 
bloklarga ajratiladi. Oxirgi blokning bo‘sh joylari maxsus simvol-to‘ldiruvchilar bilan 
to‘ldiriladi. 
Polialfavitli almashtirish usullarining kriptoturg‘unligi oddiy almashtirish 
usullariga qaraganda aytarlicha yuqori, chunki ularda dastlabki ketma-ketlikning bir 
xil simvollari turli simvollar bilan almashtirilishi mumkin. Ammo shifrning statistik 
usullarga bardoshliligi kalit uzunligiga bog‘liq. 
Yuqorida keltirilgan algoritmlar asosida katta turdagi ma’lumotlarni himoyalash 
ularning ishonchliligini oshirish imkoniyatlari mavjud. Ma’lumotlarni shifrlashning bir 
qancha usullari mavjud, shifrlash algoritmlarining murakkablik darajasi yuqori bo‘lsa 
ma’lumotlarning himoyalanganlik koefetsenti ham yuqori bo‘ladi.