Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети роза ниёзметова


Download 1.45 Mb.
Pdf ko'rish
bet30/30
Sana09.02.2023
Hajmi1.45 Mb.
#1182254
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   30
Bog'liq
Metodik qollanma. R.Niyozmetova

Инсон
Фикрлар. Ташвишли, қайсар, ижодий, туссиз (рангсиз), ёйиқ,.. 
Шубҳа. Азобли, дилни эзувчи, таҳликали, чекинмас,.. 
Табиат. 
Қуёш. Меҳрибон, ёрқин, тантанавор,.. 
Ёмғир. Бир маромдаги, этни жунжиктирадиган,..
Тил устидаги кузатишлар учун бир дарсда муайян тасвирий восита
адабий-назарий тушунча ажратилгани, асардан ҳажман кичик бир парча 
(масалан, портрет, шароит тасвири, пейзаж, диалог саҳнаси, муаллиф 
тавсифи, кичик бир сюжет ва бошқалар) танлангани мақсадга мувофиқдир. 
Ўқитувчи матн билан уйғун кела оладиган лексик машқ турларини 
билиши керак. Бунда адабий-дидактик принципга таяниш лозим. 
М.А.Зальдинер, 
Л.В.Тодоров, 
Ф.И.Губиналарнинг 
«Методика 
преподавания русской литературы в старших классах национальной 
(узбекской) школы» қўлланмасида сўзнинг поэтик функциясини аниқлаш 
талаб этиладиган қуйидаги машқ турлари тавсия этилади. 
Эпитет (сўз 
Кимни 
Қаҳрамоннинг хатти-
1
Матжон С. Мактабда адабиётдан мустақил ишлар: Ўқитувчилар учун методик қўлланма. - Т.: Ўқитувчи, 1996. – 21-
22- бетлар. 


110 
жуфтида) 
тавсифлаётгани 
ҳаракати, интилишини аташ 
Қалби бўм-бўш 
Дантес 
Пушкиннинг қотили.
Карьерист. 
Тасвирий-ифодали лексикага доир машқлар контекстнинг ғоявий-
мавзувий мазмунига йўғрилган бўлиши керак. 
а) оғир ҳаёти ҳақидаги эпитетлар ва метафоралар... 
б) ҳаёт қувончи ва инсон эрки... 
Сўзнинг образли маъносини очиш талаб этиладиган машқлар. 
Матндан образли (кўчма маънода) ишлатилган сўзни топиш. Унинг ўз 
маъносини айтиш. 
“Одатий сўзлар”нинг бадиий функциясини аниқлаш. (Бу ерда 
синонимлар, контекстуал мавзувий луғат билан ишланади.) 
Нутқ маҳсули яширинган лексикали луғат машқлари. 
“...сиз мен учун қилган тасаддиқни даргоҳида қабул этмасин” гапида 
нима дейилмоқда? Матнда изоҳи йўқ. Демак, бу ерда нутқ маҳсулида 
айтлмоқчи бўлган фикр яширинган. 
Персонажни тавсифлаш мақсадида матн асосидаги лексик машқлар. 
...фазилатларини билдирувчи сўзларни топинг. 
Перифразларни топинг. 
Персонажни тавсифлаш мақсадида “соф” диалогик (автор нутқисиз) 
ремаркалар тузиш. 
Қаҳрамон нима учун бундай деди? Бунда у нималарни ҳис этди? ... 
Карточкалар асосида олиб бориладиган ишлар. 
Ўқувчиларнинг ижтимоий-амалий фаолиятига чиқадиган лексик 
машқлар. (Ватанимиз халқларининг дўстлиги ҳақидаги гапга шеърнинг 
қайси сўзи кириши мумкин? Қардош. Ака-ука.)
Перифразлар билан олиб бориладиган ишлар: ... топинг, маъносини 
изоҳланг; ...перифраз ишлатиб айтинг
1
.
Бундай луғат иши жараёни ўқувчиларнинг фикрлаш жараёнини 
фаоллаштиради. Ифодали ўқиш, оғзаки тасвирлаш, изоҳли ўқиш, ўзбек 
тилидаги бадиий нутқ намуналарини рус тилидаги таржималари билан 
таққослаш, турли хил луғатлар тузиш, эвристик суҳбатлар ташкил этиш ва 
бошқа шу каби бир қатор тадбирлар ана шу мақсад учун хизмат қилади. 
Ўқитувчи матн билан уйғун кела оладиган лексик машқ турларини 
танлаши, уни ўқувчиларга тақдим қила билиши керак.
Сўзнинг поэтик функциясини аниқлаш талаб этиладиган машқлар 
тизимини турлича тасаввур этиш мумкин. Фикримизнинг аниқроқ бўлиши 
учун айрим мисолларга мурожааат этайлик. 9-синфлар учун янги “Ўзбек 
1
Зальдинер М.А., Тодоров Л.В., Губина Ф.И. Методика преподавания русской литературы в старших 
классах национальной (узбекской) школы. Под общей ред. проф. М.А.Зальдинера. – Т.: Ўқитувчи, 1980. 
– 82 с.


111 
тили” дарслигида
1
П.Қодировнинг “Юлдузли тунлар” асаридан олинган 
бир нечта парчалар мавжуд. Улардан бири қуйидагича берилган: 
...Dunyoda eng mash’um baxillik iste’dodlarning yo’lini to’suvchi 
baxillikdir. Dunyodagi eng oliy saxovat esa nodir iste’dodlarni yuzaga 
chiqaruvchi saxovatdir.
- Ayni haqiqat ! –zavqlanib xitob qildi Bobur. Xondamir bu xitobdan 
ruhlanib, ovozini xiyol ko’tarib davom etdi: 
-Biz biron safardan qaytsak yoki hazrat Alisherga bir-ikki ko’rinmay yurib, 
keyin huzurlariga kelsak: ,,Qani, xo’sh, yana qanday ajoyib iste’dod 
uchratdingiz?’’-deb so’rar edilar. Biz uchratgan nodir iste’dodlarning ba’zilari 
o’n-o’n besh yoshlik o’spirinlar bo’lar edi. Hazrat Alisher: ,,Bo’ladigan bola o’n 
besh yoshida bosh bo’lur, bo’lmaydigan odam qirq yoshida ham yosh bo’lur’’, 
der edilar, topilgan iste’dod o’spirin bo’lsa ham huzurlariga chorlar edilar. Sohib 
Doro iste’dodli shoir Zayniddin Vosifiyni o’n besh yoshida hazrat Mirning 
huzuriga keltirgan edi. Hazratning saxovatlaridan baxramand bo’lgan bu yosh 
shoir juda tez ulg’ayib, butun Xirotda mashhur bo’ldi.Ulug’ musavvir 
Kamoliddin Behzod ham yoshlikdan hazrat Mirning tarbiyalari bilan 
ulg’aydilar. Shoir Hiloliy, xattot Sulton Ali Mashhadiy ham hazrat Alisher kashf 
etib,tarbiyat qilgan iste’dodlardandir...
-Rost! Ko’z o’ngimizda turgan barcha obidalar-ulug’ iste’dodlar 
xazinasidan chiqqan gavharlardandir. 
(Pirimqul Qodirov.”Yulduzli tunlar”
Биз мазкур парчага боғлиқ ҳолда бир қатор топшириқлар устида 
ишлашимиз мумкин бўлади. 
1. Муайян топшириқли жадвалларни тўлдириш. Масалан:
Эпитетлар 
Шахс номлари Руҳиятни ифода- 
лайдиган сўзлар 
Жой номлари Ҳаракат ва 
ҳолатни
ифодалайдиган 
сўзлар 
eng 
oliy 
Sohib Doro
Zavqlanib 
Xirot 
xitob qildi 
2. Кўчма маънода қўлланган сўзларни белгиланг. Уларнинг ўз ва 
кўчма маънолари орасидаги боғланишларни аниқланг. 
3. а) ижобий маъно ташийдиган сўз ва сўз бирикмаларини аниқланг.. 
б) салбий маъно ташийдиган сўз ва сўз бирикмаларини аниқланг.. 
1
Rafiyev A. O`zbek tili. Ta’lim rus va qardosh tillarda olib boriladigan maktablarning 9-sinfi uchun darslik. T.: “O`qituvchi”,
2006. – 168 b. 


112 
4. Матндаги синоним сўзларни аниқлаш. Бундай топшириқларни 
берилган сўзларга синоним сўзлар танлаш билан ҳам алмаштириш 
имконияти мавжуд. Муҳими, синоним сўзларнинг ҳар бирига оид луғавий 
маъноларни тегишли луғатлар орқали муайянлаштиришга эришиш 
мақсадга мувофиқ бўлади. 
5. Матндаги, бадиий асар парчасидаги иштирок этаётган қаҳрамонлар 
ёки персонажни тавсифлаш мақсадида қўлланган сўзларни аниқлаш ва уни 
фаол нутқда қўллаш (Ҳазрат, хаттот, ). 
6. Қаҳрамонлар ва уларнинг ...фазилатларини билдирувчи сўзларни 
топинг. 
7. Матнда қўлланган халқ мақоллари, фразеологик ибора ва ноодатий 
қўлланган сўзларни белгиланг: 
8. Матнда келтирилган диалогларни “давом эттириш”: 
9. Қаҳрамон нима учун айнан шундай деганини изоҳлаш, далиллаш.
Табиийки бу ишларнинг барчаси ўқувчилар учун нотаниш бўлган, 
янги сўзларнинг маъноларини ойдинлаштириш билан ёнма-ён олиб 
борилгандагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин бўлади. Ундай 
сўзларни қайд этиш учун синф дафтари ёки махсус карточкалардан 
фойдаланиш тажрибаларда фойдали эканлиги кузатилади. 
Хуллас, таълим рус тилида олиб бориладиган синф (гуруҳ)ларнинг 
ўзбек тили машғулотларида адабий материалларни ўқиш жараёнида амалга 
ошириладиган луғат иши ўзига хос, ўқув матнлари устидаги ишлардан 
фарқли жиҳатлари билан ажралиб туради, лексик материалларнинг 
эмоционал жиҳатларини ўзлаштириш билан тавсифланади.
 

Download 1.45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   30




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling