Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

I БОБ. 
ТАБИАТ БИЛАН ТАНИШТИРИШ МЕТОДИКАСИ 
ФАНИН1НГ ФАН СИФАТИДА ШАКЛЛАНИШИ ВА 
РИВОЖЛАНИШИ 
 
1. Табиат ҳақида тушунча 
 
Табиат — битмас-туганмас хазинадир. Ўсимликлар дунёси, ҳайвонот 
олами ёш қалбнинг тўғри ўсиб шаклланишида, табиатда болладиган воқеа-
ҳодисаларнинг сир-асрорини ўрганиб вояга етишида катта манба бўлиб 
хизмат қилади. 
Табиатдаги нарсалар икки қисмдан: жонсиз ва жонли табиатдан 
иборатдир. Жонсиз табиатга ер, қуёш, юлдузлар, сув, ҳаво, тошлар, тупроқ, 
жонли табиатга эса Ўсимликлар, ҳайвонлар, микроорганизмлар, одамлар 
киради. Жонсиз табиат дейилишига сабаб улар озиқланмайди, ўсмайди, 
кўпаймайди, ривожланмайди. Масалан, тошни олсак, унга сув ҳам, ҳаво ҳам 
керак эмас. 
Жонли табиатга кирувчилар эса озиқланадилар, нафас оладилар, 
ўсадилар ва кўпаядилар. Жонли табиат вакиллари ўсимлик, ҳаво, сув, 
ёруғлик, иссиқлик ва озуқа бўлмаса яшай олмайди. 
Жонли табиатдаги барча мавжудотлардан энг қудратлиси инсондир. 
(нсон фикрлайди, меҳнат қилади, турли кашфиётлар ихтиро қилади. Табиат 
инсонни маънавий бойитишнинг битмас-туганмас манбаидир. 
Табиат билан инсон ўртасидаги уйғунликни таъминлашда экологик 
таълим-тарбиянинг роли ниҳоятда катта. Таълтм тизимининг барча 
босқичларида амалга ошириладиган узлуксиз экологик таълим ва тарбия 
инсоннинг табиатига, қолаверса, ўзига нисбатан янги муносабатламинг 
шактланишини тақозо этади. Бу ўз навбатида баркамол инсоннинг 
шаклланишида пойдевор бўлиб хизмат қилиши мумкин. Табиатга нисбатан 
муҳаббат уйғотиш она Ватанга. унинг табиат ёдгорликлари, тарихий 
обидалари. халқимизнинг анъаналарига ҳурмат руҳида тарбиялашга, юксак 
маънавиятли шахснинг шаклланишига олиб келади. 
Биосфера ерда ҳаёт пайдо бўлгандан бошлаб, узоқ тарихий даврлар 
давомида ривожланиб келмоқда. Ернинг тирик организмлар ва биоген 
чўкинди 
тоғ 
жинслари 
тарқалган 
қисмини 
рус 
олими 
академик 
В.И.Вернадский биосфера (юнонча — «биос» — ҳаёт, «сфера» — шар) деб 
номлаган. Биосфера сайёрамизнинг «ҳаёт қобиғи» ҳисобланиб, тирик 
организмларнинг ўзаро чамбарчас алоқа, муносабатларидан иборат мураккаб 
экосистерналар мажмуини ташкил етади. 
В.И.Вернадский тушунчасига кўра ҳозирги вақтда биосферанинг 
таркибига фақатгина ернинг қобиғида тарқалган тирик оргаанизмлар кириб 
қолмай, балки қадимги даврларда организрнлар иштирокида ҳосил бўлган 
литосфера қисми ҳам киради. Шунинг учун ҳам биосфера необиосфера ва 
полебиосфера каби таркибий қисмларга ажратилади. 
Биосфера мураккаб ҳаракатдаги тизим экан, унда моддаиар алмашинуви 

---

натижасида cнcргиянинг қабул қилиниши, тўпланиши ва ўтказллиши каби 
жараёнлар боради. Биосфера функсионал нуқтаи назардан бир неча 
қатламлардан ташкил топган. 
Биосфера ер шаридаги энг йирик экотизим бўлиб, у қуйи даражалардаги 
кичик тизимларга бўлиниб кетади. Булар қуруқлик ва сув ҳавзалари, 
океанлар, метосферанинг юқори қатлами, атмос-феранинг қуйи қатламлари, 
бундан ташқари қуруқликда эволютсион-тарихий тизимлар сифатида 
биогеографик табиий минтақалар. биомлар, ландшафт зоналар, айрим 
ландшафтлар ва ҳоказоларга ажралади. 
Биосферага 
катта 
доирадаги 
биотик 
моддаиарнинг 
айланиши 
характерлидир. Биосферанинг умумий вазни 3 И024 бўлганда, тирик модда 
1,8-2,5 10ИРг (қуруқ вазни)га тенг бўлади. 
Биосфера тушунчаси фанга 1875-йилда австралиялик зоолог Э.Зюсс 
томонидан киритилган. Биосфера ҳақидаги таълимот эса академик 
В.И.Вернадский 
томонидан 
яратилган. 
Сайёрамиздаги 
барча 
тирик 
организмлар йиғиндисини В.И.Вернадский «тирик модда деб атади. «Тирик 
инодда»нинг энг муҳим хусусиятлари унинг умумий вазни, кимёвий таркиби 
ва cнергияси ҳисобланади. Биосферанинг иккинчи таркибий қисми «ўлик 
модда» бўлиб, В.л.Вернудскийнинг айтиши бўйича тирик организмлар 
қаинашадиган биосферадаги моддаиар йиғиндисидан ҳосил бўлади. 
Биосферада -оралиқ моддалар» ҳам мавжуд бўлиб. улар ўлик ва тирик 
моддаиарнинг биргаликдаги фаолиятидан ҳосил бўлади. 
Екология. Бугунги кунда экология фани тушунчаси ҳар бир кишининг 
онгига сингиб бормоқда. Деярли ҳар куни газета саҳифаларида, радио ва 
ойнаижаҳон кўрсатувларида ҳозирги шароитдаги экологик муаммолар ҳамда 
уларни ҳал cтиш борасида олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар ҳақида 
маълумотлар берилади. 
Екология тушунчаси юнонча сўз бўИиб, «еко» — уй, макон ва «логос» 
— фан деган маънони билдиради. Табиий уйимизни ўрганиш деганда, 
албатта, ундаги барча тирик организмлар ва жараёнларни ўрганиш, яъни 
ушбу уйни ёки масканни ҳаёт учун яроқли ҳолда сақлаш каби масалалар 
тушунилиши керак. Экология фани ҳам биология, география фанлари 
сингари мустақил фан ҳисобланади. У тирик организмларнинг яшаш 
шароити ва уларни ўзи яшаб турган муҳит билан ўзаро мураккаб муноса-
батлари ҳамда шу асосда вужудга келадиган қонуниятларни ўрганади. 
Экология тушунчаси фанга биринчи бўлиб 1866-йилда немис биоиоги 
Э.Геккел томонидан киритилган. 
Популятсиялар, турлар, биотсенозлар, биогеотсенозлар ва биосфера 
каби тушунчалар экология фанининг манбаи ҳисобланади. Шунин учун 
умумий экология тўрт бўлимга бўлиб ўрганилади: аутекоҳгия, популятсиялар 
экологияси, синекология ва биосфера. 
Аутекология («аутос» — юнонча сўз бўИиб. «ўзи» деган маънони 
билдиради) айрим турларнинг улар яшаб турган муҳит билан ўзаро 
муносабатини, уларнинг қандай муҳитга кўпроқ ва узвий мосиашганлигини 
ўрганади. 

---

Популятсиялар экологияси («папулясон» — франсузча сўз бўИиб, 
«аҳоли» 
деган 
маънони 
билдиради) 
популятсиялар 
тузилмаси 
ва 
динамикасини, маълум шароитда турли организмлар сонининг ўзгариш 
(биомасса динамикаси) сабабларини текширади. 
Синекология («син» — юнонча сўз бўтиб, унинг маъноси «бирлиКда» 
демакдир) биогеотсенозларнинг тузилиши ва хоссаларини, айрим ўсимлик ва 
ҳайвон турларини ўзаро алоқасини ҳамда уларни ташқи муҳит билан 
муносабатини ўрганади. 
4. 
Екотизимларнинг тадқиқ қилишнинг ривожианиши биосфера 
ҳақидаги таъИимотни вужудга келтиради. 
Бугунги кунга келиб экология фани аниқ биологик фанлар ти-зимидан 
чиқиб, атроф-муҳитга замонавий фан ва техника тараққиёлининг таъсири 
натижасида ўта кенгайиб кетди. Фанга «инсон |экологияси” деган атама ҳам 
кириб келди. 
Инсоннинг ташқи муҳитга муносабати бошқа тирик организм-Уирдан 
тубдан фарқ қилади. 1921- йилда америкалик олимлар Борта ва Парк 
томонидан "Инсон экологияси” деган янги фан киритилди. 
Дастлаб, инсон экологиясига табиий соҳа бўлими сифатида қаралиб, 
кейинчалик унинг ижтимоий, техник, меъморий-иқтисодий ва ҳуқуқий 
томонлари ҳам ўрганилди. Инсон экологияси инсоннинг атроф-муҳитга ва 
аксинча, атроф-муҳитнинг инсонга таъсирини ўрганади. Инсон экологиясини 
ўрганиш натижасида ижтимоий экология вужудга келади. Унга биринчи 
бўИиб Радерик Мак Кензил таъриф берган. 
Ижтимоий экология ижтимоий фанлардан бири ҳисобланиб, унинг 
мақсади инсон билан алроф-муҳит ўртасидаги хусусий боғланишларни 
ўрганишдан иборат. Шундай қилиб, экология бугунги кунда табиий ва 
ижтимоий фанлар жумласига кириб, ўрганилаётган обект ёки тизимнинг 
атроф-муҳит билан муносабатини кcнг миқёсда тадқиқ этади. Биосфера ва 
инсон экологияси фанининг обекти бўИиб бир ҳужайрали содда тузилишдаги 
бактериялар, замбуруғлар, ўсимлик ва ҳайвонлар ҳамда уларнинг жамоалари 
хизмат қилади. Экология фани табиат билан тирик организмларнинг узвий 
боғла-нишини ифода этар экан, у шубҳасиз табиатни муҳофаза қилишнинг 
илмий асосини ташкил этади.