Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
4. Мактабгача таълим инуассасаларида табиат 
билан таништириш дастури 
 
Мактабгача таълим ёшидаги болаларни табиат билан таништириш. 
Мактабгача ёшдаги боталар таълим-тарбиясига қўйилган давлат талаблари 
шу талаблар асосида тузилган «Учинчи мингйилликнинг боласи» таянч 
дастури (2000-й) асосида амалга оширилади. 

---

Мактабгача таълим ёшидаги болаларни табиат билан таништириш 
дастурнинг «Болаларни жтсмоний ривожлантириш», «Бола!арнинг нутқи ва 
тафаккурини ривожлантириш», «Маънавий-маданий етуклик» бў-лимларида 
ўз аксини лопган. 
Дастур болаларнинг ёши. психологик ҳамда физиологик хусу-
сиятларига мос равишда ақлий, ахиоқий, жисмоний, эстелик, экологик 
таълим-тарбия беришни ўз олдига вазифа қилиб қўйган. Бу вазифани ҳат 
этишда «Таълим тўғрисида»ги Қонун, «Кадрлар тайёрлаш раиллий дастури» 
ҳамда «Соғлом авлод» давлат дастури таянч болла олади. «Учинчи 
мингйилликнинг боласи» дастури етти ёш-гача бўлган болалар тарбиясини ўз 
ичига олиб, таъИим ва тарбиянинг маълум қирраларини боғчада 
сингдиришни ривожлантиради. 
Дастурнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 
- боталарда илк ёш гуруҳдан ўсиррдик ва ҳайвонларга нисба- 
тан қизиқиш уйғотиш, уларни жониворларга меҳр билан муносабалда 
бўлишга одатлантириш, сув ва ундан (бйдаланиш, ёмғир ва қор, иссиқ ва 
совуқ ҳаво ҳақида тасаwурлар ҳосил қилиш; 
- 2—3 ёш даврдаги болаларни табиат билан таништиришда 
Қуёш ва Ой ҳақида тасаwур ҳосил қилиш, тирик жониворлардан мушук, 
кучук, жўжа, аквариумдаги балиқлар, қафасдаги қушларни кузатиш. 
уларнинг номини айтиш, ҳаракатини кўрсатишга ўргатиш; 
- дарахт, гул, ўт-ўланларни фарқлашга ўргатиш. Диққатларини хонада 
ўстириладиган гулларнинг гўзаллигига жалб қилиш, уларни суглориб туриш 
зарурлигини тушунтириш, номлари таниш бўлган сабзавот ва мcваларни 
фарқлашга ўргатиш, ўсимликларни чтиёт қилишга одатлантириш. 
- 3 ёшдан 4 ёшгача бўлган боталарга таълим-тарбия ҳақида дастлабки 
тушунчаларни бcриш: айрим мcва ва сабзавотлар (олма, узум, ўрик, олча, 
гилос, қовун, тарвуз, карам, сабзи. пиёз, помидор каби), гуллайдиган ўсимлик 
ва дарахтлар (лола, атиргул, олма, ўрик каби) билан таништириш, уларнинг 
номт ва рандни тўғри айтишга ва бир-биридан фарқлашга ўргатиш, эътибор-
ларини уларнинг гўзаллигига, ҳидига қаратиш: 
- уй ҳайвонлари (кучук, мушук, сигир, қўй, эчки, от билан таништириш, 
уларни бир-биридан фарқлашга ва номларини тўғри айтишга ўргатиш, 
расмлар орқали ёwойи ҳайвонлар (бўри. қуён, тулки, айиқ) билан 
таништириш, уларни фарқлашга ва номларини тўғри айтишга ўргатиш; 
- қушлар (чумчуқ, каптар, мусича) ва ҳашаротлар (cлиЛимоли, капалак 
кабилар) билан таништириш, уларнинг номларини тўғри айтишга ўргатиш; 
- болаларни истироҳат боғига ва ҳайвонот боғига (шаҳарда), боғ, полиз 
ва бошқа cкинзорларга (қишлоқда) сайрга олиб чиқиш ва у ердаги дарахт, 
гул, экин ва ҳайвонлар билан таништириш. эҳтиёткорона муносабатда 
бўлишга ўргатиш; 
- табиат ҳодисалари — қор, ёмғир, булут, шамол ҳақида тасаwур ҳосил 
қилиш; 
- болаларда жонли табиалга нисбатан меҳрибонлик ҳиссини тарбиялаш, 
дарахт шоҳига осилмаслик, тош отмаслик, гулларни узибташламаслик, 

---

майсаларни пайҳон қилмаслик, жониворларга озор беннаслик зарурлигини 
уларга англатиш; 
- таълимий ўйинлар воситасида болаларнинг нутқини ўстириш ва 
тафаккурини 
ривожлантириш, 
турли 
қизиқарли 
ўйинлар 
ўргатиш, 
саҳналаштирилган кичик cртаклар асосида ўйинлар ташкил cтиш, ўйин 
қоидасига риоя қилиш малакасини тарбиялаш. 
4 ёшдан 5 ёшгача бўлган болаларга қуйидаги ўйинлар тавсия этилади: 
«Сариқ жўжаларим», «Холам меҳмонга келди», "Дорбоз». «Чир айланма», 
«Улоқ», <>Шифохона», «Сартарошхо-на», «Ҳайдовчи-ҳайдовчи», «Кўрпа 
куйди», «Ойнами, ё та-роқа, «Ниманинг пати», «Дўкон-дўкон», <*Денгиз ва 
чўл», ъ-Қовоқари ва асалари», «Китоблар суҳбати», «Хилини топ», «Гул-
cлуимбар*. эМевалар ва барглар», «Ниманинг мазаси», «Онасини топ», 
«Тапур-тупурқайрағоч», «Сочим учи қўнғироқ*, «Той-чоғирм, 
- 
болаларнинг 
маънавий 
камолотини 
таъминлаш, 
болаларнинг 
нафосат ва орасталигини шакллантириш, уларда кивиниш. йcчиниш. 
- сочларини тараб ораста бўлиб юриш, бошлаган ишларини охирига 
етказиш каби ҳислалларни таркиб топтириш; 
- кийимларидаги нуқсонлар (лой сачраши, чоки сўкилиши, лугмасининг 
тушиб қолиши)ни ўз вақтида сезиш, уни катталар ёрдамида бартараф 
қилишга одатлантириш; 
- шахсий гигиена (қўлни совун билан ювиш, тирноқларни олиш, ифлос 
нарсаларга қўл тcккизмаслик каби) қоидаларига риоя қилишга ўргатиш. 
- уйқудан кейин, овқатланишдан олдин, уй юмушларини бажаргандан 
сўнг сувни исроф қилмасдан ювинишга ўргатиш, қўл, оёқ ва бадан учун 
фойдаланиладиган сочиқларни фарқлашга одатлантириш; 
- эрталаб ювинмасдан катталарга салом бериш ҳурматсизлик эканлигини 
ангиатиш; 
- кийимларни тез ва тўғри кийиб-ечишга одатлантириш, тенгдошлари 
кийимидаги камчилик ва тартибсизликлардан оҳиста огоҳлантиришга 
ўргатиш, кўчада қоғоз ва бошқа ортиқча нарсаларни ерга ташламаслик, 
уларни белгиланган жойга ташлашга ўргатиш, атрофидаги кишиларга, 
ўртоқларига нисбатан хушмуомалаликни шакллантириш, кўчада, жамоат 
жойларида, меҳмонда тартиб-интизомли бўлишга одатлантириш, хонага 
кирганда оёқ-кийимини ечиш ва артиб, жойига тартибли қўйишга ўргатиш; 
- болаларга теварак-олам ва табиат ҳодисаиари ҳақида маълумот бериш. 
Ер, осмон, қуёш, ой, юлдузлар, ҳаво, сув, булут, ёғингарчилик, туман, шамол, 
чақмоқ, момақалдироқ каби табиат ҳодисаиари ҳақида тасаwур ҳосил қилиш; 
- жонли табиат — ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан яқиндан 
таништириш, манзарали дарахтлар (тол, терак, чинор, тут, қайрағоч, арена), 
мевали дарахтлар (олма, олча, ўрик, шафтоли ва бошқалар), дала 
ўсимликлари (пахта, пиёз, лавлаги, кунгабоқар, буғдой ва бошқалар), бута 
ўсимликлари (наъматак, малина, маймунжон ва бошқалар) номлари билан 
таништириш ҳамда утарни ўзаро фарқлашга ўргатиш; 
- болаларда табиат гўзалликларидан завқ олиш туйғусини тарбиялаш, 
ўсимликларга зарар етказмаслик (дарахт шохларини синдирмаслик, ўт-

---

ўланларни босмаслик, алроф-муҳитни ифлос қифмаслик кабилар)ни 
уларнинг онгига сингдтриш; 
- уй ҳайвонлари билан яқиндан таништириш, уларни парвариш 
қилишга ўргатиш, ёwойи ҳайвонлар билан таништириш .(ҳайвонот 
боғига 
сайр 
қилиш, 
расмлар, 
мултфилмлар 
ва 
бошқа 
телcкўр- 
сатувларни 
томоша 
қилиш 
ёрдамида), 
ҳайвонларнинг 
(маймун, 
ёълбарс, шер, бўри, тулки, айиқ, фил, олмахон, кийик, буғу каби- 
ларнинг) номларини айтишга ўргатиш; 
- 
болаларнинг 
қушлар 
ҳақидаги 
тасаввурларини 
кенгайтириш, 
қуштарнинг яшаш тарзи — ўтроқ қушлар, айрим қушлар (қалдирғоч, лайлак, 
турна ва бошқалар)нинг баҳорда учиб келиши, кузда иссиқ ўлкаларга учиб 
кетиши, қарғанинг кузда учиб келиши ва баҳорда учиб кетиши ҳақида 
маълумот бериш; 
- болаларга табиат ва уни асраш зарурати ҳақида маълумот бериш, мева 
ва сабзавотлар (олма, узум, қовун, тарвуз, нок, шафтоли, ўрик, олча, гилос, 
қулупнай, сабзи, карам, помидор, пиёз, картошка ва бошқалар) номини, 
шаклини, рангини ва таъмини айтиб беришга ўргатиш, улардан қайси бири 
қаерда (дарахтда, полизда каби) ўсиши ҳақида тасавур ҳосил қилиш; 
- гуллар билан таништиришда давом этиш, уларнинг номфарини тўғри 
айтишга, ранги ва ўзига хос белгиларини ажрата олишга ўргатиш, хона 
гуллари ҳақида маълумот бериш, улардан айримларининг номини айтишга 
ўргатиш, уларни парвариш қилишга ўргатиш; 
- уй ҳайвонлари (мушук, кучук, сигир, қўй, эчки, от ва бошқалар) ва 
уларнинг болалари номларини айтишга ўргатиш, ҳар қайси уй ҳайвони нима 
билан озиқланиши ҳақида тасаwур ҳосил қилиш, уларнинг ўзига хос 
хусусиятлари (юриши, овоз чиқариши)ни ўргатиш; 
- қушлар (чумчуқ, мусича, каптар, тўти, булбул, боёъғли, қалдирғоч, 
қарға ва бошқалар)нинг номи, катта-кичиклиги, ранги, қандай овоз 
чиқариши. озиқланиши билан таништириш; 
- балиқ, қурбақа, илон, тошбақа. типратикан, товуқ, ўрдак, ғоз каби 
жониворлар ҳаёти билан таништириш; 
- йил фасллари, уларнинг номи ва ўзига хос хусусиятлари битан 
таништириш, ўсимликларнинг таркибий тузилиши (илдизи, танаси, барги) 
ҳақида тасаwур ҳосил қилиш, ўсимликларнинг фаслларга кўра ўзгариши 
ҳақида маълумот бериш; 
- дарахт ва буталар куртакларининг бўртиши, барг ёзиши ва гуллаши, 
майсаларнинг ўсиб чиқиши ҳақида тасаwур ҳосил қилиш; 
- ўсимликларни парвариш қилишда ва ҳосилини йиғишда иштирок 
этишга ўргалиш; 
ҳовлида (чиннигул, атиргул, мойчечак, настарин, гулхайри, райҳон, 
намозшомгул) ва хонада (сабур — алое, қуманжир кактус ва бошқалар) 
ўсадиган гуллар ва уларни ўзаро фарқлашга ўргатиш; 
- уйда парвариш қилинадиган қушлар (тўти, бедана, канарcйка, саъва, 
товус кабилар) билан таништириш, уларни парвариш қилишга ўргатиш; 
- уйда боқиладиган паррандалар (товуқ, ўрдак, ғоз, курка) ҳақида 

---

кcнгроқ маълумот бериш, уларни парвариш қилишга ўр гатиш; 
- балиқ, қурбақа. илон, чаён, ниначи, чумоли, қўнғиз, қуит, чигиртка, 
капалак, сичқон, каламуш каби жониворлар ҳақида маълумот бериш, уларга 
нисбатан фойда ёки зарар келтиришига қараб тўғри муносабатни 
шакллантириш, ҳайвонларга ғамхўрлик кўрсатиш ва улардан ўзини муҳофаза 
қифишга ўргатиш; 
- 
болаларга 
инсон 
ҳаёти 
учун 
зарур 
бўлган 
иқтисодий- 
екологик ва табиий эҳтиёжлар ҳақида маъфумот бериш, болаларда дастлабки 
иқтисодий тушунчаларни шакллантиришга эътибор бериш, бозор, бозор 
иқтисоди, пул, товар, сотиш, сотиб олиш, тежамкорлик, исрофгарчилик, 
увол, сифат, нарх, бизнес, бизнесмен, бартер сингари тушунчалар ҳақида 
дастлабки маълумотларни бериш. Болаларни савдолашиб харид қилишга 
ўргатиш; 
- болаларга сув, ҳаво, озиқ-овқат, кийим-кечак, ёруғлик, иссиқликнинг 
инсон ҳаётидаги аҳамиятини, бу манбаларни тоза сақлаш зарурлигини, 
табиатнинг тозалиги фақат табиат учунгина эмас, балки одамларнинг ўзлари 
учун ҳам ғоят зарур эканлигини тушунтириш, майса, ўт-ўлан, дарахтлар, қуш 
ва турли жониворларга озор етказиш, уларга зарар етказиш мумкин эмас лиги 
борасида тушунча уйғотиш, «савоб» ва «гуноҳ» тушунчаларини экология 
соҳасида тадбиқ элишга ўргатиш.