Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини

тарихий принципга асосланган эди. Ҳатто, V синф ўқувчиларига 
мўлжалланган адабиёт дарслиги ва хрестоматияси ҳам тарихий 
принципда тузилган эди. Бу аҳвол дарслик ва хрестоматияларни 
қийинлаштирди. Ушбу қўлланмалар V-VII синф ўқувчиларининг билим 
12
Долимов ва бқ. Адабиёт ўқитиш методикаси. –Т.: “Ўқитувчи”, 1967. 15-бет 

---

62 
савияларидан анча юқори турарди”
13
,– деб ёзади. Афсуски, адабий 
ўқишни тизимли курсдан, методик қўлланмани ўқув қўлланмасидан 
фарқлай олмайдиган кимсаларнинг зуғуми билан бу ҳол деярли ХХI асрга 
қадар давом этиб келди. 
Субутой Долимов бундан ярим асрча олдин адабий таълим учун 
конкрет ёшдаги, ўзига хос ўқувчини кўз олдига аниқ келтириб тадбир 
белгиламаган адабий таълим муваффақиятга эришолмаслигини кўрсатган 
эди. У инсон турли ёшда турлича руҳий-интеллектуал имкониятларга эга 
бўлиши боис бир асарни турли вақтда турлича қабул этиши мумкинлигини 
ўз вақтида: “Китобхонлар бир турдаги асарларни хилма-хил идрок 
этадилар. Асардаги образлар ҳам кишиларнинг ёшига қараб таъсир 
этади”
14
,- дея тушунтирган эди.
Ёш психологиясига доир билимларни чуқур эгаллаган олим турли 
ёшдаги ўқувчилар орасида фарқлар борлигини қайд этиш билангина 
чекланиб қолмай, бу ўзгачаликлар нимадан иборат эканлигини ҳам кўрсатиб 
беради: “V-VI синфларнинг ўқувчилари ...асарда иштирок этувчи 
қаҳрамонларнинг ҳаётига, бошидан кечирган воқеаларига кўпроқ 
қизиқадилар, аммо асарнинг бадиий хусусиятлари, ёзувчининг яшаган 
даври ва шароити, унинг таржимаи ҳоли бу синф ўқувчиларини унча 
қизиқтирмайди”
15
.
Олим турли синфдаги ўқувчилар руҳиятида рўй берадиган руҳий-
жисмоний кечимлар тадрижини сичковлик билан кузатади. Уларнинг 
универсал қирраларини нозик илғайди ва ундан адабиёт ўқитишда 
фойдаланишнинг тўғри йўлларини тавсия этади: “VII-VIII синфларнинг