Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Gazlarning fizikaviy xususiyatlari.
1.2- jadval.

Gazlar	Ximiyaviy formulasi	Molekulyar Massasi	N. f. sh (0^0S,101,3 kPa)da molekulyar xajmi.	N. f. sh. (0^0S,101,3 kPa) da zichligi kg/m^3 .	Havoga nisbatan nisbiy zichligi.
Azot	N2	28,016	22,4	1,2505	0,9673
Aseitelin	C2 N12	26,038	22,24	1,1707	0,9653
Vodorod	H2	2,016	22,43	0,08999	0,0695
Suv bug’i	H2O	18,016	23,45	0,768	0,5941
Havo(SO2siz)	-	28,96	22,4	1,2928	1
Oltingugurt ikki oksidi.	SO2	64,066	21,89	2,9263	2,2635
Uglerod ikki oksidi	CO2	44,011	22,26	1,9768	1,5291
Kislorod	O2	32	22,39	1,429	1,1053
Uglerod oksidi	CO	28,011	22,41	1,25	0,9669
Vodorod sulfidi	H2S	34,082	22,14	1,5392	1,1906
Metan	CH4	16,043	22,38	0,7168	0,5545
Etan	C2N6	30,07	22,18	1,3566	1,049
Propan	C3H8	44,097	21,84	2,019	1,562
N-butan	C4H10	58,124	21,5	2,703	2,091
Izobutan	C4H10	58,124	21,78	2,668	2,064
Petan	S5N12	72,151	-	3,227	2,491

Tabiiy gazlar xidsiz va rangsizdir. Agarda – gazlarni uzoq masofaga yetkazib berish talab etilsa, ular oldindan quritiladi. Ko’pgina xolda sun’iy gazlar tez tarqaluvchi noxush xidga egadir, bu esa gazdan foydalanishda, gaz quvurlari va boshqaruv uskunalaridan gaz chiqqanda zudlik bilan aniqlashni yengillashtiradi. Tabiiy gazlar gaz tarmoqlariga uzatilishdan oldin o d a r i z a s i ya qilinadi, ya’ni tez noxush xid tarqatuvchi odarant qo’shiladi.
Toza yonuvchi gazlarning yonuv issikligi.
1.3-jadval

G a z l a r	Yo n u v i s s i q l i g i
	Yuqori miqdorda	Past miqdorda	Yuqori miqdorda	Past miqdorda	Yuqori miqdor-da	Past miqdor-da
	Kj/kmol’		Kj/kg		Kg/m^3;(n.f.sh)da 0^0S,104,3 kPa,
Aseitelin	1308560	1264600	50240	48570	58910	56900
Vodorod	286060	242940	141900	120080	12770	10800
Uglerod oksidi	283170	283170	10090	10090	12640	12640
Vodorod sulfidi	553780	519820	16540	15240	25460	23490
Metan	890990	803020	55560	50080	39860	35840
Etan	1560960	1429020	51920	47520	70420	63730
Propan	2221500	2045600	50370	46390	101740	93370
N-Butan	2880400	2660540	49570	45760	133980	123770
Izobutan	2873580	2653720	49450	45680	131890	121840
Pentan	3549610	3277750	49200	45430	158480	146340

Misol 1.1. Quyidagi tarkibga ega bo’lgan:

CH ₄ = 93%; C₂ H₆ = 2,8%; C₃H ₈ = 1,8%; C ₄H ₁₀ = 0,8%;

CO ₂ = 0,2%; O ₂ = 0,1%; N ₂ = 1,3%;
gazlar uchun yuqori va past miqdordagi yonuv issiqligini, zichligini va havoga nisbatan nisbiy zichligini xisoblang.
Yechish: Gazlarning yonuv issiqligini xisoblashda yoqilg’ining tarkibidagi yonuvchi komponentlarning qiymatini xar bir gaz uchun berilgan xajmiy qiymatga ko’paytirib ularning yig’indisi deb xisoblanadi. Yuqori miqdordagi yonuv issiqligini xisoblaymiz:

Q_yuk ^ishchi = 0.01[93·39860+2,8·70420+1,8·101740+0,8·133980] = 41945 kJ/m³

Past miqdordagi yonuv issiqligini aniqlaymiz:

Q_past^ishchi = 0.01[93·35840+2,8·63730+1,8·93370+0,8·123770] = 37783 kJ/m3

Gazlarning zichligi ularni tashkil etgan xar bir gaz zichligi qiymatini, berilgan xajmiy qiymatga (foiz xisobida) aloxida ko’paytirilib, umumiy yig’indisi orqali topiladi:

ρ_gaz = 0.01[93·0,777+2,8·1,357+1,8·2,019+0,8·2,703+0,2·1,977+0,1·1,429+

+1,3·1,251] = 0,784 kg/m³

Havoga nisbatan zichligini hisoblaymiz:

S = ρ_gaz |ρ_havo = 0,784/1,293 = 0,606
Tayanch so’z va iboralar: t a b i i y gazlar va s u n ‘ i y gazlar, Gazlarning fizikaviy xususiyatlari, Gazlarning ximiyaviy xususiyatlari, to’yingan gaz nam saqlanmasining harorati.
Yangi mavzuni mustahkamlash (15 minut): O’quvchilar bilan mavzu yuzasidan savol-javob o’tkazish, fanning mohiyati, xalq xo’jaligini rivojlantirishda tutgan o’rni, fanning maqsad vazifalari,tarixi haqida kim ko’p narsa biladi tarzida qisqa muddatli bahsli musobaqa o’tkazish.


Tekshirish uchun nazorat savollari.

1. 
   Gazlarning fizikaviy xususiyatlari deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Yonuvchi gazlarning issiqligi?
   
3. 
   Tabiiy gazlar nima uchun odarizasiya qilinadi?
   
4. 
   Gazlarning yonuv issiqligini qanday hisoblab topamiz?
   

Yakuniy qism. (5 minut): Dars davomida faol ishtirokchilar xolisona baholanadi. Darsda passiv o’quvchilarni yanagi darsga faol ishtirok etishlarini aytilib, uyga vazifa beriladi: O’tilgan mavzuni o’zlashtirib, konspektlashtirib, tushunmagan joylarini belgilab kelish

“Tasdiqlayman”

O`quv ishlar bo`yich
Direktor o`rinbosari
________________
“___”_______201_ yil
DARS REJA № 3

Guruhlar
Dars o`tiladigan sana

O`quv fanining nomi: Gaz ta`minoti tizimlari
Mavzu nomi: Gazlardagi zaharli moddalar.Gazlarning normal va standart holatlari
Darsning maqsadlari:
Ta`limiy maqsad: O’quvchilar bilimini mustaxkamlash va ularga kunikma berish.
Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash
Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilar bilimini mustahkamlash va mustaqil fikrlashga o’rgatish
Darsdan kutilayotgan natijalar – mavzuni o`zlashtirgandan song o`quvchilar quyidagi bilim va ko`nikmalarga ega bo`ladilar:

1. 
   Gazlardagi zaharli moddalar.
   
2. 
   Gazlarning normal holatlari.
   

3. 
   Gazlardagi standart holatlar.
   

Ta`lim metodlari: Baliq skaleti, Aqliy hujum
Baholash metodi: O’quvchilarni olgan bilimlariga qarab 2.3.4.5 baxolar bilan baxolash.
Axborot manbalri va texnik vositalari: kompuyter, proektor, kodoskop, sirkul, chizg’ich, kronsirkullar, planshet, ko’rgazmali vositalar, tarqatma materiallar.
Dars turi: nazariy
Darsga ajratilgan vaqt miqdori: 90 minut
Uyga vazifa: a) O’tilgan mavzuni o’qib kelish.
O`qituvchi: ____________ B Turapov

3. 
   “GAZLARDAGI ZAHARLI MODDALAR.GAZLARNING NORMAL VA STANDART HOLATLARI” MAVZUSI UCHUN TEXNOLOGIK XARITA
   

T/r	Mashg’ulot bosqichlari	Ajratilgan vaqt	Mashg’ulot mazmuni	Ta’lim metodlari	Ta’lim vositalari
1.	Tashkiliy qism	5	Sinfga kirish, o'quvchilar bilan salomlashish, xonaning tozaligiga, doska, latta va borlarning borligiga e'tibor berish.Yo’qlama qilish va jurnalni to’ldirish	Ochiq chehra bilan o'quvchilami kutib olish, o'quvchilaming kayfiyatini ko'tarib, diqqatini o'ziga qarata olish	Doska, bor, latta
2.	Kirish qismi (Motivatsiya)	20	Jurnalga yo'qlama qilish va yangi mavzuni yozib qo'yish hamda mavzuni tushuntirishda qaysi metoddan foydalanish to'g'risida qisqacha aytib o'tish. O'quvchilar hamfikrlikda savollarga javob berishadi. O'qituvchi kuzatish asnosida tog'ri javoblarni belgilab boradi. Baholash darsning yakuniy qismiga qoldiriladi chunki o'quvchining dars davomida o'zini tutishi, faol ishtirok etishi e'tiborga olinadi.	Aqliy huiumi metodi. Ushbu usul biror muammoni yechishda guruh ishtirokchilari tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to'plab, ular orqali ma'lum bir yechimga kelinadi.	Jurnal, ruchka, Doska, bor, latta, savollar kartochkal ari.