Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўрта махсус, касб-ҳунар таълими маркази

Darsning jihozlari: Sinf doskasi va bo’r, darsliklar, o’quv va uslubiy qo’llanmalar, ma’ruzalar matni, ko’rgazmali stendlar, ko’rgazmali qurollar, izohli lug’atlar, muammoli toshiriqlar majmuasi, testlar, tarqatma materiallar va kartochkalar.
Darsda qo’llaniladigan usullar: jonli muloqotli dialog, savol – javob, aqliy hujum, kichik guruhlarda
Mashg’ulotning xronologik xaritasi va darsning borishi:
Tashkiliy qism (5 minut): dars xonasining darsga tayorligini va sanitariya holatini kuzatish, davomatni qayd etish va o’quvchilarning darsga ruhan tayyorligini tekshirish.
Kirish qismi (Motivatsiya) o’tilgan mavzuni mustahkamlash (20 minut): O'qituvchi jurnalga yo'qlama qiladi va yangi mavzuni doskaga yozib qo'yadi hamda mavzuni tushuntirishda qaysi metoddan foydalanish to'g'risida qisqacha aytib o'tadi. O'tilgan mavzuni o'zlashtirganliklarini tekshirish uchun o'quvchilarni kichik guruhlarga bo`lib so`raydi
Yangi mavzu bayoni (45 minut)
Gaz oqimi drossel organ orqali harakatlanganda gidravlik qarshilikga uchraydi, natijada uning statik bosimi kamayadi. Ishqalanish ta’sirida bosimning yuqolishi paydo bo’ladi.
Boshqaruv klapanlarining gaz o’tkazish quvvatini hisoblashda quyidagi o’xshashlikdan, ya’ni gaz oqimining klapanlar orqali va teshiklar orqali o’tish o’xshashligi mavjud. Bu o’xshashlikni quyidagicha izohlash mumkin, birinchidan, ko’p klapanlar, ishlab chiqarishda oqim o’tuvchi qoplamasi (egari) ning kundalang kesimi yuzasi, bog’lanuvchi quvurchaning ko’ndalang kesimi yuza maydoniga teng, ikkinchidan teshiklavdan gaz oqimi chiqqanda gaz chegaralanmagan kenglikka tarqalsa, boshqariluv drossel organ orqali harakatlanganda quvurga oqib keladi. Natijada oqim bosimning stabillashuvi quvurlarda oshib boradi va nihoyat regulyatorlarda asosiy gidravlik qarshilik boshqaruv organ zimmasi tushib bosimning bir qismi regulyator qopqog’ida yo’qoladi, klapan to’liq ochiq bo’lganda, umumiy bosimlar farqining ko’prog’ini tashkil etadi.
Agarda ∆r/r10,08 da xatolik 2,5 foizdan oshmaydi; ∆r/r₁>0,08 bo’lganda gazning siqiluvchan qiymati hisobga olinishi kerak bu yerda ∆r - regulyatordagi bosimlar farqi; r₁ - regulyatorgacha bo’lgan gaz bosimi. Bosim regulyatorining gaz o’tkazish quvvatini gidravlik qarshilik qiymati orqali quyidagi formula yordamida aniqlaymiz:
ΔR=ξ ρ;
Bu yerda: W – bog’lanilgan quvurlarda gaz oqimining tezligi; ρ- gazning zichligi. Oqim tezligini, miqdor orqali ifodalab, va nisbatdan yechganimizda quydagiga ega bo’lamiz;
(1)
Bu yerda: F_sh-boshqaruv organi bog’lanilgan quvurning ko’ndalang kesimi shartli yuzasi.
 - boshqaruv organining gidravlik qarshiligi qiymati, shartli o’tuv maydoniga nisbatan.
Agarda regulyatorlarning gaz o’tkazish quvvatini, quyidagi qabul qilingan qiymatlar orqali ifodalab (ya’ni Q -m³/soat; F - sm; ∆r - MPa; ρ - kg/m³) quyidagi hisoblash formulasini keltirib chiqaramiz:
(2)
Boshqariluv klapanlarini hisoblashda ko’pincha o’tkazuvchanlik qiymatidan foydalaniladi, ya’ni 1 kub metr suvning, zichligi ρ=1000 kg/m³ bo’lganda, bir soat vaqt davomida bosimlar farqi 0,0981 MPa bo’lgandagi, klapanlar orqali o’tilishi tushuniladi. Bu qiymatlarni (18) formulada keltirib ko’ysak, quyidagi nisbatlikni keltirib chiqaramiz:
Q=K_v=5,0 4F_sh ; (3)
Bular orasidagi bog’liqni (17) tenglamadan foydalanib yozish mumkin.
F_sh / = ξ/ ;
Yoki ξ /ξ_s=(F_2sh ⁄ f)² =(D_sh ⁄ d)²; (4)
Ochiq klapanlarning qarshilik qiymatlari ξ_s, gaz boshqaruv shahobchalarida quyidagi oraliqda o’zgaradi: ξ_s=2…..7;
Agar regulyatorlarda yuqolayotgan miqdor qiymatini hisobga olganda egar o’tuv kesimining nisbati quyidagi nisbiylikga ega bo’ladi:
(5)
Bundan α=1/ ;
Agarda klapanlarda bosimlar farqi katta miqdorda bo’lganda (ΔR/R₁>0,08) kirish bosimi yuqori bo’lganda, drossel organlarida gaz o’tkazish quvvatini hisoblashda gazning zichligi hisobga olinadi.
Bu holda takribiy drossellash modelidan foydalaniladi va gazning o’tish miqdori quyidagicha aniqlanadi:
Q₀=W·f(ρ₂ ∕ ρ₀); (6)
Bu yerda: Q₀ - normal sharoitda gazning hajmiy miqdori;
W - oqimning chiqish tezligi;
ρ₂ va ρ₀ - mos ravishda oqim o’tish sharoitida teshikdan so’ng va normal sharoitdagi gazning zichligi.
Oqimning chiqish tezligi quyidagi tenglamadan aniqlanadi:
(7)
Bu yerda: indekslarda ko’rsatilgan «1» regulyatorgacha bo’lgan sharoitdagi oqimga mos keladi.
(6.3.7.) formulasini, (6.3.6.) formulaga qo’yib va (6.3.4.), (6.3.5.) formulalardan foydalanib quyidagi miqdor tengligi tenglamasini hosil qilamiz.

Agarda keltirilgan tenglamalarga ularning qiymatlarini R₀=101,300 Pa T₀=273,16 K qo’yib va (6.3.7) formuladan foydalanib, (F_sh, sm² o’lchamda) quyidagi bog’liqlikni aniqlaymiz.
; (8)
Bu yerda – quyidagi nisbatlikdan aniqlanadi:
; (9)
Bu yerda – drossel organi orqali gaz oqimi harakatlashganda gaz zichligining o’zgarishini hisobga oluvchi qiymatdir.
Agar quyidagi o’lchamlar birligini qabul qilsak, Qm³/soat; R₁ va ΔR, MPa; bosim regulyatorining gaz o’tkazuvchanlik formulasini keltirib chiqaramiz
(10)
Keltirib chiqarilgan bu formulada K_v - qiymat o’zgarmas deb qaralganda qo’llanilishi mumkin.